در خدمت حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین جناب آقای فرخ‌فال، مدیر محترم حوزه علمیه استان قم هستیم. ان‌شاءﷲ قرار است در رابطه با محورهایی که برای ویژه‌نامه سومین سالگرد سفر مقام معظم رهبری منتشر خواهد شد سؤالاتی از حضرتعالی بپرسیم. تشکر می‌کنم از حضرتعالی که وقت شریفتان را در اختیار ما قرار دادید.
مفهوم تحول به چه معناست؟ مراد مقام معظم رهبری از تحول در حوزه چیست؟
تحول در حوزه را مقام معظم رهبری خودشان تعریف فرمودند. و ما و امثال حقیر به خودمان اجازه نمی‌دهیم چیزی غیر از همان مفهوم و معنایی که مقام معظم رهبری داشتند عرض کنیم. اما در کنار آن معنا و مفهومی که مقام معظم رهبری فرمودند، برای تنویر اذهان حوزویان و جامعه ما، باید این نکته مطرح شود که بر اساس روایات و کلمات نورانی اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) «کسی که دو روزش یکسان باشد مغبون است.» تحول به این معناست که حوزه‌های علمیه ما باید هر روز بهتر از دیروز باشد و حرکت حوزه‌های علمیه باید یک حرکت رو به رشد و در حال ارتقا باشد.
قطعا موقعیت ما، زمان ما و مخاطب ما و مسئولیت و ظرفیت ما با ظرفیت و موقعیت و مخاطب زمان گذشته متفاوت شده. باید متناسب با تغییر زمان، تغییر مخاطب و متناسب با رشد ظرفیتی که در نظام جمهوری اسلامی داریم، حرکت‌مان رو به ارتقا و رشد باشد؛ یک حرکت ارتقائی متناسب با مخاطب و زمان، و ظرفیتی که در نظام جمهوری اسلامی و ظرفیتی که در جهان اسلام امروز جمهوری اسلامی و حوزه علمیه دارد. اگر حرکت ما متناسب با این ظرفیت و موقعیت تنظیم بشود، این حرکت، یک حرکت رو به رشد است. البته در همه این حرکت‌های ارتقائی‌مان باید مواظب باشیم از اصول‌مان دور نمانیم؛ از فقه سنتی جواهری‌مان -همان‌طور که امام فرمودند- دور نمانیم. می‌توانیم با حفظ اصول مسلم خودمان یک حرکت رو به رشد را متناسب با ظرفیت‌ها و موقعیت‌ها و مخاطب و مسئولیت‌ها و مأموریت‌هایمان داشته باشیم. این حرکت را ما می‌گوییم یک حرکت تحولی، و نتیجه آن را می‌گوییم تحول در حوزه.
مقام معظم رهبری فرمودند که تحول در حوزه گریزناپذیر است. و شما هم فرمودید که ما باید متناسب با شرایط روز این کار را انجام بدهیم. سوال اینجاست که از هفت یا هشت سال پیش که مقام معظم رهبری موضوع تحول در حوزه را در جمع نخبگان حوزه مطرح کردند، تا امروز تا چه حد این تحول ایجاد شده است.
اگر یک مرور تاریخی بر سفرهای رسمی مقام معظم رهبری در خصوص حوزه و حوزه علمیه قم داشته باشیم، مصادیق تحول و خواست مقام معظم رهبری روشن خواهد شد. دیگران می‌توانند به حوزه علمیه نمره بدهند و ارزیابی کنند که حوزه علمیه در قبال آنچه مقام معظم رهبری خواستند، چه کرده است. ما قضاوت را می‌گذاریم به عهده دیگران. آنچه مقام معظم رهبری خواستند و آنچه حوزه انجام داده را مرور می‌کنیم، قضاوتش با دیگران خواهد بود.
در سفر اول مقام معظم رهبری پس از انتصاب به رهبری انقلاب، وضعیت حوزه ما این‌طور بود که بین مدیریت و سیاستگزاری اختلاط و مزج وجود داشت. شورای مدیریت داشتیم و این شورای مدیریت حوزه علمیه قم، نمایندگان رهبر کبیر انقلاب و مراجع معظم بودند؛ چند نفر از طرف امام و چند نفر از طرف مراجع قم، اعضای شورای مدیریت حوزه علمیه قم بودند. مأموریت‌های تشکیلات اجرایی را هم بین اعضای محترم شورا تقسیم کرده بودند. مثلا مأموریت امور پذیرش و امور گزینش به عهده یکی از اعضای شورا بود، مسئولیت مسائل آموزشی به عهده یکی از اعضا بود. یک نفر هم که جزء اعضای شورا نبود اما در جلسات شورا شرکت می‌کرد، در سمت معاون اجرایی، مدیریت حوزه را انجام می‌داد. مرکز مدیریت حوزه را شخصی به عنوان معاون، و نه به عنوان مدیر حوزه اداره می‌کرد.
در اولین سفری که مقام معظم رهبری تشریف آوردند -که ظاهرا سال ۷۴ بود-، فرمودند که باید بین مدیریت و شورا که به عنوان شورای برنامه‌ریزی کلان و سیاستگذاری است تقسیم کار صورت پذیرد و از هم جدا بشوند. کار مدیریتی از سیاستگذاری جدا بشود. بعد از این که آقا تشریف بردند، شورای مدیریت قم شد شورای سیاستگذاری حوزه علمیه. و اولین مدیر که عضو شورا هم شد منصوب شد. بر اساس تصریحاتی که مقام معظم رهبری درباره نحوه مدیریت فرموده بودند، معاونت‌ها چیده شد. معاونت گزینش و پذیرش تأْسیس شد. معاونت آموزش تأسیس شد. از نظر تئوری و ساختاری، معاونت پژوهش تثبیت شد که باید تشکیل شود. و اولین مدیریت با معاونت‌های متعدد، بعد از سفر آقا شکل گرفت.
یعنی تحولی در ساختار اتفاق افتاد.
باید متناسب با تغییر زمان، تغییر مخاطب و متناسب با رشد ظرفیتی که در نظام جمهوری اسلامی داریم، حرکت‌مان رو به ارتقا و رشد باشد.
البته این اتفاق طول کشید. جامعه مدرسین و شورای مدیریت اجلاسیه‌های متعددی برگزار کردند. بعد از رایزنی‌های متعدد و برنامه‌ریزی‌های کلان، ساختار مرکز مدیریت و شورا به این شکل تنظیم شد.
در سفر دومی که مقام معظم رهبری داشتند، ایشان مطالبی در ارتباط با نظام آموزشی حوزه تبیین فرمودند و موضوع رشته‌های تخصصی حوزه در مقاطع مختلف مطرح شد. بعد از سفر مقام معظم رهبری، این مراکز تخصصی که الان ملاحظه می‌کنید حدود ۱۵ رشته تخصصی دائر است و حتی این رشته‌ها و مراکز تخصصی به استان‌ها هم کشیده شده است آغاز شد.
در سال ۸۶ عده‌ای از فضلا و نخبگان حوزه در تهران به محضر مقام معظم رهبری رسیدند، و مقام معظم رهبری موضوع تحول در حوزه و نوآوری در حوزه را با تأکید بیان کردند. بعد از این رهنمودهای مقام معظم رهبری، در ابعاد مختلف کار شد. شورایی تشکیل شد در جامعه مدرسین، به نام شورای ارتقای حوزه. این شورای ارتقا، کمیته‌های متعددی تشکیل داد. یکی از این کمیته‌ها کمیته تبلیغ بود. هم‌اکنون نهادهای مختلفی در حوزه متکفل اعزام مبلغ و کار تبلیغ هستند؛ سازمان تبلیغات، دفتر تبلیغات، اوقاف، حوزه علمیه. محصول این کمیته تبلیغ این شد که در شورای ارتقا تصویب شد که شورایی به عنوان شورای سیاستگذاری تبلیغ با حضور مسؤولان نهادهای مربوط به تبلیغ تشکیل بشود، و این شورا کار سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و هماهنگ‌سازی امور اعزام مبلغ را انجام بدهد. شورای ارتقا، این موضوع را به مدیر حوزه‌های علمیه ابلاغ کرد و این شورای سیاستگذاری تشکیل شد. بحمدﷲ الان شورایی داریم به نام شورای سیاستگذاری تبلیغ. در آن سفری که روحانیون در جمع مسئولان حوزه به محضر مقام معظم رهبری رسیدند و گزارشی از سوی ریاست شورای سیاستگذاری تبلیغ داده شد، مقام معظم رهبری فرمودند «این از مطالبات جدی من بوده و من بسیار خوشحال شدم که یک چنین نکته‌ای اتفاق افتاد.» مقام معظم رهبری مطالب بسیار ارزشمندی فرمودند. ایشان بسیار خوشحال شدند. این شورای سیاستگذاری تشکیل شد بحمدﷲ، و ستادی را تأسیس کرد به نام ستاد ساماندهی تبلیغ. این ستاد ۹ کمیته دارد که این کمیته‌ها به عرصه‌های مختلف تبلیغ وارد شدند و کار ساماندهی تبلیغ، سیاستگذاری در شورا و اجرا و نظارت در این ستاد، در حال انجام است. امیدواریم در آینده نه چندان دور، وحدت رویه و طرح جامع تبلیغ در همه نهادهای تبلیغ توسط این ستاد به اجرا گذاشته شود. بنابراین یکی از ثمرات و برکات بیانات مقام معظم رهبری در سومین مقطع تاریخی ورود آقا در مسائل حوزه، همین بود.
برکت دیگری که بیانات مقام معظم رهبری داشت، تحول ساختاری و تشکیلاتی برای مرتبه دوم بود. بحمدﷲ بعد از این رهنمودها در سال ۸۶، تحول عظیمی اتفاق افتاد. شورای سیاستگذاری حوزه به نام شورای عالی حوزه‌های علمیه شناخته شد و امور مدیریتی در مرکز مدیریت حوزه علمیه قم متمرکز شد. پس از آن در بالغ بر ۲۶ استان کشور شورای حوزه استانی تشکیل شد و مدیریت استانی تشکیل شد. کار اداره حوزه‌ها در استان‌ها به اکابر و بزرگان حوزه سپرده شد. خودشان مدیری انتخاب کردند، پیشنهاد کردند به ستاد مرکزی و توسط مدیر حوزه‌های علمیه منصوب شدند و به دنبال همین مطلب، موضوع مدیریت استان قم هم شکل گرفت که ما الان در حال تفکیک و جداسازی مدیریت قم هستیم. الحمدلله ۸۰ درصد کار انجام شده و مدیریت استان ان‌شاءﷲ در روزهای آینده اعلام استقرار کامل می‌کند.
بنابراین سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان متمرکز خواهد بود، اما اجرا و مدیریت به عهده استان‌هاست. از خلاقیت‌های استان‌ها، از ظرفیت‌هایی که در استان‌ها هست خوب استفاده می‌شود. و این تغییرات عمده به برکت بیانات مقام معظم رهبری در سال ۸۶ بود.
یعنی در واقع الان حضرتعالی که به عنوان مدیر حوزه علمیه استان قم منصوب شده‌اید، در واقع این هم جزء آن برنامه تفکیک استان‌هاست که هر استان، بتواند خلاقیت‌ها و قابلیت‌هایی که دارد را بروز بدهد.
بله. بنابراین از برکات این کار این شد که ستاد مرکزی ممحض در امور برنامه‌ریزی خواهد شد. یعنی ستادی که هم کار اجرا می‌کرد و هم کار مدیریت می‌کرد، از این به بعد این ستاد دیگر کار اجرایی و مدیریتی نخواهد کرد؛ ممحض در برنامه‌ریزی، ابلاغ و نظارت خواهد شد. و مدیریت‌های استانی کار مدیریت را در استان‌ها با توجه به آن برنامه‌ریزی‌های کلان و سیاستگذاری‌های کلان انجام می‌دهند.
در سفری که اخیرا مقام معظم رهبری در سال ۸۹ داشتند، بحمدﷲ موقعیتی بود که مقام معظم رهبری بیشترین عنایت را داشتند. ۱۰ روز تقریبا آقا تشریف داشتند. تمام ابعاد حوزه خدمت ایشان گزارش شد و مقام معظم رهبری در همه ابعاد رهنمودهایی را داشتند.
ستادی تشکیل شد در مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه که بنده توفیق پیدا کردم به عنوان مسؤول ستاد و از سوی مدیر حوزه‌های علمیه منصوب شدم. این ستاد متشکل از معاونین مرکز مدیریت و معاونین مدیر حوزه‌های علمیه بود. و جلسات بسیار گسترده، منسجم و متراکمی داشتیم. بحمدﷲ تمام رهنمودهای مقام معظم رهبری در همه محافل و جلسات آقا مورد بررسی و دقت فراوان قرار گرفت. همه مطالبات محوربندی شد، متناسب با مأموریت‌های معاونت‌ها تقسیم شد، و ۱۰۰ محور از بیانات مقام معظم رهبری تنظیم شد. این محورها به تناسب معاونت‌ها جزء مأموریت‌های معاونت‌ها قرار گرفت. معاونتی بود که حدود ۲۰ مأموریت از رهنمودهای مقام معظم رهبری را موظف شد انجام بدهد. معاونتی بود که بالغ بر ۱۰ مأموریت. و ما توانستیم سهم هر معاونت از رهنمودهای مقام معظم رهبری را با حضور آن معاونت مشخص کنیم. در مرحله طراحی این موضوعات، بالغ بر حدود ۲۰ تا ۲۵ طرح تاکنون به ستاد آمده که ما به طرح و برنامه و دبیرخانه ستاد فرستادیم. طبیعی است که این طرح‌ها شامل توسعه رشته‌های تخصصی است که از دغدغه‌های مقام معظم رهبری بود. اصلاح طرح سفیران هدایت، یکی از این طرح‌هاست که توسط معاونت تبلیغ آماده شد و به شورای عالی فرستاده شد. موضوع توسعه رشته‌های تخصصی، به مدت سه ماه در کمیته‌ای در معاونت آموزش مورد بررسی قرار گرفت و در دست انجام است.
حدود ۱۲ طرح در معاونت امور طلاب به عنوان پیش‌طرح آماده شد که این هم به بخش طرح و برنامه و دبیرخانه ستاد فرستاده شده است.
موضوع دیگری که مورد نظر مقام معظم رهبری بود، موضوع چابک‌سازی تشکیلات بود. که تشکیلات فربه نشود. چابک‌سازی بشود. این کار در مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه برنامه‌ریزی شد. در شورای عالی ابلاغ شد و الان در چینش مدیریت‌های استانی و خصوصا استقرار مدیریت حوزه علمیه قم، موضوع چابک‌سازی به طور دقیق در حال اجراست. امیدواریم در جهت چابک‌سازی تشکیلات هم مأموریت خودمان را به نحو احسن انجام بدهیم.
با توجه به مخالفت‌هایی که احیانا وجود دارد، چطور می‌شود ضرورت تحول را جا انداخت. این فرهنگ‌سازی چه طور می‌شود صورت بگیرد که تحول به ضرورت تبدیل بشود؟
آنچه مقام معظم رهبری در حوزه علمیه بر آن تأکید داشتند، حفظ حرمت‌ها و شئون بزرگان و مراجع عظام تقلید در حوزه است. مقام معظم رهبری در مسیر تحول و حرکت تکاملی حوزه، حتی اشاره‌ای به این مطلب داشتند که شما در این مسیر اگر در جریانی و در موضوعی دیدید که نظرات مخالفی هست، خودتان را در چالش با مراجع قرار ندهید. بروید اموری که مورد اتفاق هست انجام بدهید. آن قدر ابعاد تحول و این حرکت عظیم، ابعاد گسترده‌ای است که اگر ما بخواهیم و عزم داشته باشیم بر این که این حرکت و مسیر را ادامه بدهیم، و موارد چالش را کنار بگذاریم، باز دست ما پر خواهد بود. و باز ما میدان وسیع عمل در جهت ارتقا و تحول حوزه داریم.
ممکن است شخصیت‌ها و بزرگانی هم در حوزه باشند که در نحوه تحول و اعمال سلیقه در اجرای تحول مطالبی داشته باشند، اما هیچ بزرگی و هیچ مرجعی و هیچ فرد حوزوی، با تحول و تغییر و تحول با حفظ اصول نیست. در اصل همه معتقدند که بالاخره مسلمان کسی است که دو روزش اگر یکسان شد مغبون خواهد بود. اما در این که به چه شکل ما این کار را انجام بدهیم بحث وجود دارد. اینجا باید خوش‌سلیقگی کنیم. اینجا کسانی که مدیریت‌ها به دستشان است، مسؤولیت‌ها به دستشان است، می‌توانند به گونه‌ای اعمال سلیقه کنند که حوزه و حوزویان را در چالش قرار ندهند. ما این را تجربه کردیم. در همین سه چهار ماهی که بنده توفیق پیدا کردم که در مدیریت حوزه علمیه استان قم در محضر شورای عالی، مرکز مدیریت و مراجع عظام و بزرگان و اساتید باشم، به گونه‌ای عمل شده است که یک محیط آرام، با آرامش کامل شکل بگیرد و هیچ عقب‌نشینی هم از آن مسیر تکاملی صحیح حوزه نشده است. اما رعایت نظرها، احترام به نظر بزرگان، احترام به مراجع، احترام به شخصیت‌هایی که ما از طرف مقام معظم رهبری موظف به این امر شدیم، واجب و لازم است.
حتی بعد از این که توفیق پیدا کردم در این عرصه مأمور شوم، از سوی دفتر مقام معظم رهبری به بنده دستور دادند که شما باید در تعامل شایسته و خوب با مراجع معظم و بزرگان حوزه عمل کنید. بنده با این رویکرد آغاز کردم و امروز بحمدﷲ در محیطی بسیار سالم و آرام و نشاط‌بخش، سال تحصیلی حوزه آغاز شده، طرح‌هایی هم در دست هست که دغدغه فضلا، دغدغه اساتید، دغدغه مراجع عظام، دغدغه شورای عالی و دغدغه طلاب در ساماندهی امور در این طرح به خوبی دیده شده، رایزنی‌های خوبی شده. و ان‌شاءﷲ امیدوارم در آینده پس از طی مراحل تصویب، همه این طرح‌ها اعلام شود در صحنه حوزه. این هم گامی دیگر در جهت چالش‌زدایی در حوزه و حرکت منسجم و متحد با ارکان حوزه خواهد بود.
فرصت‌ها و چالش‌هایی که تحول دارد چیست؟
آنچه مقام معظم رهبری در حوزه علمیه بر آن تأکید داشتند، حفظ حرمت‌ها و شئون بزرگان و مراجع عظام تقلید در حوزه است.
یکی از عناصر تحول در حوزه این است که تاریخ حوزه ما همیشه در این مسیر تحولی خودش دارای ابتکارات عظیم در تدوین کتب و متون آموزشی بوده. این کفایةالاصول، این مکاسب مرحوم شیخ انصاری، کفایه مرحوم آخوند خراسانی، این‌ها از ابتدای عمر حوزه‌ها وجود نداشته. این‌ها ابتکارات و تحولات حوزه است. روزی در حوزه، متن فقهی ما شرایع بوده. با تبحر در شرایع، فرد مجتهد می‌شده. روزی متن جایگزین ما شده شرح لمعه شهیدین. روزی نوآوری‌ها و شرائط روز، مرحوم شیخ انصاری را واداشت که با ابتکاری نو، مکاسب را در ابعاد مختلف فقهی تدوین بکند. و روزی ابتکارات، خلاقیت‌ها، نوآوری‌ها خودش را در قلم و دست مرحوم آخوند خراسانی در تدوین کفایةالاصول نشان داد. این‌ها خلاقیت‌ها بوده، این‌ها تحولات بوده. آن‌هایی که حرف از تحول در حوزه می‌زنند منظورشان اینگونه تحول‌هاست؛ حتی شخص مقام معظم رهبری که در همین سفر ۸۹ هم اعلام کردند منظورشان همین‌هاست. ما تا وقتی که یک خلاقیت نو، یک ابتکار نو در پیدایش کتابی فقهی قوی‌تر از کتاب مکاسب شیخ انصاری نداشته باشیم که نمی‌توانیم دست از مکاسب مرحوم شیخ انصاری برداریم. تا وقتی که ابتکارات و خلاقیت‌های روز ما یک کتاب اصولی برتر و قوی‌تر از کفایةالاصول را خلق نکند و تدوین نکند نمی‌توانیم دست از کفایةالاصول برداریم. بله. ما باید به دنبال این باشیم که با متدهای آموزشی روز و با خلاقیت‌های روز، متونی را قوی‌تر از متون گذشته و متناسب‌تر از آن با روزمان تدوین کنیم. اما تا نکردیم، بنده به عنوان یک خدمتگزار سفارش می‌کنم به طلاب عزیز، به فضلای عزیز، که تمام تلاش خودشان را در فراگیری صحیح و جامع و کامل متونی که ما تاکنون داشتیم و متون روز ماست صرف کنند. البته ما سعی‌مان را باید داشته باشیم. ما فضلای بزرگواری داریم، اکابری داریم، ذهن‌های فعالی داریم که این‌ها توانایی این را دارند که متونی را قوی‌تر و متناسب‌تر تدوین کنند و البته بعد از این که این متون تست بشود، مورد تأیید اکابر حوزه باشد، باید در عرصه آموزش و نظام آموزشی ما قرار بگیرد.
موانع و مشکلاتی که بر سر راه تحول وجود دارد چه مواردی هستند؟
ما محدودیت‌هایی در حوزه داریم که در سند چشم‌انداز باید محدودیت‌ها را متناسب با وضعیت حوزه و اصولی که داریم در آن سند روشن و شفاف کنیم تا بتوانیم دید درستی نسبت به آنچه داریم و آنچه می‌خواهیم به آن برسیم داشته باشیم. موضوعی که مقام معظم رهبری تأکید بر آن داشتند، موضوع استقلال حوزه است. ما آن چه که موضوع استقلال حوزه را بد تعبیر کند یا به خطر بیندازد قبول نداریم. و اکابر و بزرگان حوزه قبول ندارند.
محرومیت‌های حوزه در ابعاد مختلف زیاد است، ولی عنصر استقلال چیزی نیست که فدای این محرومیت‌ها بشود. استقلال حوزه رمز موفقیت حوزه و رمز موفقیت نظام جمهوری اسلامی است. چرا می‌گوییم حوزه مستقل باشد؟ به خاطر تقویت نظام می‌گوییم حوزه مستقل باشد. چرا می‌گوییم حوزه مستقل باشد؟ به خاطر این که این حوزه دستخوش حوادث و جریانات مختلف تاریخی قرار نگیرد. چرا می‌گوییم حوزه مستقل باشد؟ برای این که حمایت یک حوزه مستقل از نظام جمهوری اسلامی، به مراتب بالاتر و قوی‌تر از حمایت یک حوزه وابسته به نظام است. آن آسیبی که کلیساها دید، آن آسیبی که حوزه‌های اهل تسنن دید، آن آسیبی که نظام‌های آن‌ها دیدند، ما نمی‌خواهیم این آسیب دچار نظام جمهوری اسلامی بشود. لذا نظام جمهوری اسلامی مورد حمایت حوزه‌های علمیه است. و این حمایت در حدّ اعلای خودش است. چرا؟ یک حوزه مستقل و وابسته به دین، نه وابسته به نظام، دارد از این نظام حمایت می‌کند. البته فرصت‌های ما بسیار تغییر کرده و فرق کرده با فرصت‌های قبل از انقلاب. و حوزه باید از این فرصت‌ها استفاده بکند و می‌کند.
بنابراین وقتی می‌گوییم حوزه از فرصت استفاده کند، معنایش این نیست که حوزه بیاید حکومتی بشود. معنایش این نیست که حوزه از منابع اقتصادی نظام و حکومت استفاده کند. نه. از فرصت استفاده کند یعنی اینکه این نظام الان قاضی می‌خواهد، این حوزه است که باید قاضی تربیت کند. این حوزه ایدئولوگ مذهبی می‌خواهد، این نظام ایدئولوگ مذهبی می‌خواهد، این ایدئولوگ‌ها را، این سکوهای نظریه‌پردازی دینی را باید حوزه تأمین کند و باید حوزه ارائه کند. بنابراین استفاده از فرصت‌های نظام جمهوری اسلامی برای حوزه یک حدی دارد و آن حد، به خطر نیفتادن استقلال حوزه است.
بعضی در موضوع استقلال، می‌گویند که حوزه هیچ کمکی از نظام نباید بگیرد. این حرف هم حرف درستی نیست. بالاخره حوزه‌ای که باید از نظر زیرساخت‌ها آن چنان قوی بشود که مطالبات نظام را در ابعاد مختلف پاسخگو باشد، در تأمین زیرساخت‌های خودش، محیط‌های آموزشی، مثل ایجاد فضاهایی که برای تعلیم و تربیت طلاب نیاز دارد، این یک امر طبیعی است. قبل از انقلاب در حکومت‌های مختلف هم این اتفاق افتاده که اگر حکومتی ذره‌ای دغدغه دینی داشت، به تامین زیرساخت‌های حوزه کمک کردند. بسیاری از مدارس علمیه، از طرف حکومت‌ها ساخته شده. مدارسی که در اطراف حرم امام رضا (علیه السلام) ساخته شده، این‌ها بعضی‌اش از ناحیه حکومت‌ها ساخته شده است.
بنابراین وقتی می‌گوییم حوزه مستقل است، یعنی منطبق بر اصول خودش عمل می‌کند. ولی در زیرساخت‌هایش باید از فرصت‌های نظام استفاده کند و بتواند زیر ساخت‌های خودش را متناسب با مطالبات نظام آماده بکند و در کنار این استقلال، حامی و پشتیبان جمهوری اسلامی هم باشد.
اگر در موضوع تحول حوزه بخواهیم یک متولی داشته باشیم که همه نهادهای مرتبط به نوعی از آن متولی حرف‌شنوی داشته باشند و مورد تأیید آن‌ها باشد و یک مرجعیت عام داشته باشد، حضرتعالی پیشنهادتان چیست؟
به نظر من جامعه مدرسین بهترین جایگاهی است که می‌تواند پرچمدار این حرکت عظیم تحول در حوزه باشد و قابل قبول همه حوزویان، فضلا، طلاب و بزرگان حوزه هستند. از سخنان مقام معظم رهبری در این سفر نیز می‌توان این نتیجه را می‌توان گرفت که این پرچم را به دوش جامعه مدرسین دادند. و ما هم افتخار می‌کنیم که خدمتگزاری باشیم و بتوانیم زیر چتر جامعه محترم مدرسین، و هماهنگ با مراجع معظم تقلید و با استفاده از رهنمودهای با برکت مقام معظم رهبری کاری را در کنار این سیل خروشان حوزه ایفا کنیم. از شما و دوستان و همکاران شما هم کمال تقدیر و تشکر را داریم. جامعه مدرسین در همه سفرهای مقام معظم رهبری و در همه فرازها با همین قوّت و با همین شکل به خوبی ورود کرده و ما هم آرزوی توفیق داریم.
خیلی ممنون و متشکر که وقت شریفتان را در اختیار ما قرار دادید، بحث خیلی خوبی مطرح شد و خیلی‌هایش مایه امیدواری بود. به خصوص سفر آخر مقام معظم رهبری که نقطه عطفی محسوب می‌شود در راستای تحول در حوزه. به عنوان سخن پایانی نکته‌ای اگر دارید بفرمایید.
من در بحث پایانی فقط تقاضایم از همه کسانی که دغدغه تحول شایسته و متناسب در حوزه را دارند، این است که در سالگشت سفر مقام معظم رهبری، از همه طلاب و علما و فضلا خاضعانه و متواضعانه می‌خواهم که در ارائه گزارش کار خودشان و تنویر اذهان عمومی استان کار بکنند؛ کار و تلاش خستگی‌ناپذیر. و ان‌شاءﷲ این سالگشت سفر مقام معظم رهبری هم نقطه عطفی در تداوم این حرکت بسیار مبارک باشد. از شما هم متشکرم.
خیلی ممنون.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
علی
سلام من مشکلی برایم بوجودآمده که تقاضای ارتباط تلفنی یاایمیل مدیرمحترم حوزه علمیه قم راتقاضادارم تامطرح کنم.ممنونم اگرراهنمایی بفرمایید