مباحثات

رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت

بوده‌­اند فقهایی که حکم به حُرمت نماز جمعه در زمانه‌­ی غیبت داده‌­اند. ملا احمد نراقی نقل کرده بود که فقهایی چون شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی از قائلین به تحریم و عدم جواز نماز جمعه در زمانه‌­ی غیبت بودند.‏[۱]‎ حتی نقل شده است که مرحوم آیت‌ﷲ بروجردی نیز نماز جمعه را غیر مشروع می‌­دانسته و می‌­گفته است که «شیعه در اصل نماز جمعه و دأب نماز جمعه نداشت؛ و نماز جمعه از این‌جا باب شد که در آغاز دوران صفویه که حکومت به دست شیعه افتاد، دیدند که جای نماز جمعه خالی است و آن عظمت و کبکبه و اجتماع عظیمی که در روزهای جمعه وجود داشت، از بین رفته است؛ پس احساس خلأ شد و از این رو به فکر افتادند که نماز جمعه را باب کنند».‏[۲]‎ این البته بیانات آقای بروجردی در ضمن بحث از نماز جمعه بود. ولی در مقام اظهار فتوی، بنا به مصالحی از تصریح به نامشروع‌بودن نماز جمعه در عصر غیبت خودداری کردند. ایشان نظر خود را این‌گونه ابراز داشتند: «اگر کسی نماز جمعه بخواند، بنابر احتیاط واجب، باید نماز ظهر روز جمعه را هم بخواند».‏[۳]‎

اگرچه چنین آرائی در میان فقهای شیعه وجود داشت، اما رأی غالب فقیهان این‌چنین نبود. مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار ادعا کرده بود که «گمان نمی‌­کنم هیچ عاقلی با قطع نظر از اجتماع مورد ادعا درباره نماز جمعه در وجوب آن به‌طور عینی و در هر زمانی مانند تمام فرائض دیگر شک و تردید کند».‏[۴]‎

به‌نظر می‌­رسد اغلب فقها نظر به نماز جمعه‌­ای داشتند که در زمانه­‌ی معصوم(ع) برپا گردد. حاکمیتی که نیابت از معصوم(ع) داشته باشد، البته می‌­تواند نماز جمعه را نیز برپا کند. امام خمینی(ره) هم از جمله فقهایی بود که نماز جمعه را جایز می‌­شمرد و بدان امیدها داشت. ایشان در کتاب کشف الاسرار که در سنین جوانی به رشته تحریر در آوردند، اشاره کوتاهی به مسأله نماز جمعه می‌­کنند. در کتاب تحریر الوسیله که در زمان تبعید به ترکیه تألیف شد اما به طور مشروح به این مسأله می­‌پردازند. امام در آبان ماه ۱۳۴۴ یک ماه پس از تبعید به نجف اشرف در مسجد شیخ انصاری در جمع علمای حوزه نجف می­‌گوید: «مسیحیون خیال نکنند که اسلام هم، مسجد هم، مثل کلیساست… مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است. در… خطبه جمعه مطالب سیاسی است… مسائل مربوط به جنگ‌ها، مربوط به سیاست مُدن، این‌ها همه در مسجد درست می­‌شده است».‏[۵]‎

باری؛ امام خمینی به سیاسی‌بودنِ نماز جمعه اذعان می‌­داشته است. ایشان اما امامت جمعه را مربوط به امام معصوم می­دانسته: «امامت جمعه از مناصب مربوط به ولی امر است و کسی بدون نصب نمی­‌تواند تصدی کند».‏[۶]‎ پیروزی انقلاب در سال ۵۷ کافی بود تا این ایده‌­ی آیت‌ﷲ خمینی جامه‌­ی عمل بپوشد.
پیش از انقلاب هم اما نماز جمعه برقرار بود. در عهد قاجار هنگامی که فتحعلی‌شاه مسجد شاه را در تهران بنا کرد، تصمیم گرفت میرسید مهدی خاتون‌آبادی امام جماعت اصفهان را برای امام جمعه در مسجد شاه به تهران بیاورد. فرزندان خاتون‌آبادی، یکی پس از دیگری به امامت جمعه تهران رسیدند. در این میان حتی میرزا زین العابدین امام جمعه نیز قرار داشت که به عضویت لژ فراماسونری درآمده بود. آخرین نواده این خاندان سید حسن امامی بود که به فرمان محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۲۴ به امامت جمعه تهران نائل آمد. وی فقیه، حقوقدان و قاضی بود. تحصیلات دینی خود را در نجف و تحصیلات دانشگاهی را در سوئیس گذرانده بود. او مدتی نیز به ریاست مجلس شورای ملی رسیده بود.

ملا احمد نراقی نقل کرده بود که فقهایی چون شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی از قائلین به تحریم و عدم جواز نماز جمعه در زمانه‌­ی غیبت بودند. حتی نقل شده است که مرحوم آیت‌ﷲ بروجردی نیز نماز جمعه را غیر مشروع می‌­دانسته و می‌گفته است است که «شیعه در اصل نماز جمعه و دأب نماز جمعه نداشت؛ و نماز جمعه از این‌جا باب شد که در آغاز دوران صفویه که حکومت به دست شیعه افتاد، دیدند که جای نماز جمعه خالی است و آن عظمت و کبکبه و اجتماع عظیمی که در روزهای جمعه وجود داشت، از بین رفته است؛ پس احساس خلأ شد و از این رو به فکر افتادند که نماز جمعه را باب کنند».

پس از پیروزی انقلاب، به سید حسن امامی انتقاد می‌­شد. تمامی ائمه‌­ی جمعه پیش از انقلاب مورد نقد قرار می‌گرفتند؛ چرا که «نماز جمعه مظهر حاکمیت سیاسی اسلام و قدرت حکومت اسلامی است. اولاً امام جمعه باید منصوب حکومت مرکزی باشد؛ ثانیاً نام امام و رهبر حکومت اسلامی در خطبه نماز (که خطبه­‌ای سیاسی است) به تأیید و تعظیم ذکر شود. نمازی که هویتش را چنین شرایطی تشکیل می‌­دهد چگونه می‌­تواند با حضور طاغوت‌ها و مستکبرین و مترفین حاکم بر جامعه و با وجود امام جمعه‌­های منصوب ساواک (نمونه عاقبت‌به‌خیرش دکتر سید حسن امامی فارغ التحصیل سوئیس، دکترای حقوق، استاد حقوق مدنی دانشکده حقوق، ملبس به لباس غصبی روحانیت و امام جمعه تهران و کسی که در سفرها یاسین به گوش شاه می‌­خواند و بالاخره معروف به امام جمعه لندن) و در عین حال با غیبت حکومت علوی و امامت راستین الهی و عدم امکان اجتماع انبوه مسلمانان برگزار شود و شاه و دربار از این شرایط خاص نماز جمعه سوء استفاده نکنند و امام جمعه لندن نتراشند و در خطبه نماز سکه به نام اعلی هرزه قدر قدرت نزنند؟»‏[۷]‎

باری؛ سید حسن امامی و دیگر ائمه جمعه پیش از انقلاب مورد غضب بودند؛ چرا که به تعبیر مدافعان حکومت اسلامی، آن افراد در حاکمیتی ناصالح نماز را اقامه می‌­کردند. با پیروزی انقلاب اما نگاه‌ها به نماز جمعه نیز تغییر کرد.‏[۸]‎ آیت‌ﷲ صادقی تهرانی در مشهد و جمکران و دانشگاه صنعتی شریف تهران به اقامه نماز جمعه پرداخت. آیت‌ﷲ سید احمد خوانساری هم در مسجد بازار تهران نماز جمعه را برپا می­‌کرد.

شش ماه پس از پیروزی انقلاب، آیت‌ﷲ خمینی تصمیم می­‌گیرند نماز جمعه به نحو رسمی برگزار شود.‏[۹]‎ سید محمود طالقانی، مناسب‌­ترین گزینه در این زمینه تشخیص داده می­‌شود. چهارشنبه، سوم مردادماه برابر با اول رمضان، سید احمد خمینی به آیت‌ﷲ طالقانی تلفن زده و این امرِ امام را ابلاغ می‌­کند. مرحوم طالقانی ابتدا امتناع می‌­کند و می‌گوید که «من بیمارم، خسته‌­ام، پاهایم درد می­‌کند، دست کم فرصتی بدهید که برنامه‌ریزی کنیم. پسفردا که نمی‌­شود؛ به تدارکات نیاز داردن.‏[۱۰]‎ سید احمد اما کوتاه نمی‌­آید. دکتر احمد جلالی که از نزدیکان به آیت‌ﷲ طالقانی بوده و برنامه‌ی «با قرآن در صحنه» را به همراه آیت‌ﷲ از تلوزیون اجرا می‌­کرده است، ایشان را اقناع می‌­کند. جلالی اقامه‌­ی نماز در دانشگاه تهران را پیشنهاد می­‌دهد: «بلافاصله گفتم دانشگاه تهران هم مرکزیت دارد، هم جای زیبایی است و هم با معناست. چون شما یکی از پیشتازان پیوند دانشگاه و مسجد بودید؛ مگر همیشه نمی‌­خواستید در صحن دانشگاه نماز اقامه شود؟».‏[۱۱]‎

آیت‌ﷲ طالقانی می‌­پذیرد. جلالی که معاونت برنامه­‌های صداو سیما را برعهده داشته، با مسئولان تماس می­‌گیرد که فوراً اخبار را قطع و اعلام کنید که آیت‌ﷲ طالقانی از سوی حضرت امام به امامت جمعه تهران منصوب شده­‌اند و اولین نماز جمعه پسفردا برگزار خواهد شد.

تلوزیون اما برنامه‌­های خبری را قطع نمی‌­کند و این خبر را مسکوت می­‌گذارد. جلالی ادعا کرده است که آن شب در واحد خبر افرادی بودند که چندان از انتصاب آقای طالقانی به امامت جمعه خوششان نیامده بود. جلالی در خصوص برنامه‌­های خبری مسئولیت و اجازه دخالت نداشته است. وی به جام جم می­‌رود و می‌­خواهد که پس از خبر، فرصتی در اختیار او قرار داده شود تا در مورد نماز جمعه سخن بگوید: «فرصتی نبود که از یکی از بزرگان و فقهای قم بخواهیم بیایند و در این باره توضیح بدهند؛ به ناچار خودم جلوی دوربین رفتم و حکم حضرت امام در برگزاری نماز جمعه و انتصاب آیت‌ﷲ طالقانی را به امامت جمعه اعلام کردم».‏[۱۲]‎

فردای آن روز مرحوم طالقانی با سید احمد خمینی تماس گرفته و می‌­گوید: «آقا باید فتوا بدهند که نماز ظهر مردم ساقط است. نمی­‌توانم مسئولیت نماز مردم را به‌عهده بگیرم؛ باید مستند به فتوای ایشان عمل کنم».‏[۱۳]‎ کمی بعد حاج احمد آقا خبر می‌­دهد که امام فرمودند: سخن آقای طالقانی درست است و نظر مرا اعلام کنید. در این مدتِ کوتاه، برخی توصیه می­‌کنند که امام خمینی، خود نیز در این نماز شرکت کند تا مردم هم به شوق ایشان در نماز حضور بیابند. آیت‌ﷲ خمینی اما می‌­گوید: حضور آقای طالقانی کافی است تا نماز بگیرد.

جمعه ۵ مرداد ماه ۱۳۵۸، سوم رمضان المبارک، نخستین نماز جمعه رسمی به امامت آیت‌ﷲ سید محمود طالقانی برپا می‌­شود. گرمای مردادماه و تشنگی رمضان و کوتاهی مدتِ اطلاع‌رسانی سبب نشده بود تا مردم از حضور در این اجتماع سر باز زنند. از ساعت ۸ صبح مردم وارد محوطه دانشگاه می‌­شدند. عدم امکانات کافی در اولین اجتماع نمایان بود. صدای بلندگوها به همه جا نمی‌­رسید. آب برای وضو کمتر یافت می­‌شد. بسیاری از مردم به تیمم اکتفا کردند.

آیت‌ﷲ طالقانی ساعت ۱۲ و ۳۰ دقیقه ظهر وارد محوطه دانشگاه شده و به سمت جایگاه خطبه نماز جمعه م‌ی­رود. جمعیتی که از ساعات بامدادی در محوطه حضور داشته‌اند با ورود آیت‌ﷲ طالقانی تکبیرگویان از وی استقبال می‌­کنند. پیش از شروع خطبه­‌ها آیت‌ﷲ طالقانی به جمعیت تأکید می‌­کند که چون خطبه­‌های سیاسی نماز جمعه جزو مراسم نماز است از دادن هرگونه شعار یا حتی تأیید خطبه خودداری کنند.

آیت‌ﷲ در آن اولین نماز، از ضرورت نماز جمعه می­‌گوید و قدرت مسلمین را در این‌گونه اجتماع‌ها به تصویر می­‌کشد. در آن زمان، انتخابات مجلس خبرگان نزدیک بود. آیت‌ﷲ به این موضوع نیز اشارتی می­‌کند و از همه­‌ی گروه‌ها می‌­خواهد تا در این انتخابات شرکت کنند.

نماز جمعه اینک در مصلای تهران برگزار می‌­شود؛ محلی که هم آب برای وضو گرفتن دارد، هم سایه فراوان و هم وسعت زمین. آن‌چه که امروز اما کم دارد، آن اجتماع عظیم در اولین نماز جمعه است. نماز و اجتماعی پرشور که اگر شکل بگیرد، همگان می‌­توانند بر آن رشک برند که «عجب نمازی شد».

در زمانی که آیت‌ﷲ طالقانی خطبه می‌­خوانده، عده­‌ای در خیابان آناتول فرانس (قدس) نماز جماعتی برپا کردند که با ممانعت نیروهای انتظامات، این نماز بر هم زده می‌­شود. روزنامه‌­ها، نماز این عده را توطئه‌­­ای نامیدند که در نطفه خفه شد. اما به‌نظر می‌­رسد که عدم اطلاع دقیق از شرایط نماز جمعه در این اولین اجتماع، سبب این واقعه شده بود. همین عدم اطلاع مردم از نماز جمعه بود که سبب می­‌شد روزنامه­‌ها و صدا و سیما به تشریح مکرر نماز جمعه و توضیحاتی در این خصوص بپردازند.

خطبه‌­ها در عین آرامش و نظم مردم به انجام می‌­رسد و نماز جمعه اقامه می‌­شود. گفته شده است که در این اجتماع، بیش از یک میلیون نفر شرکت کرده بودند. تصاویر این اجتماع از تلوزیون پخش می‌­شود. احمد آقا یک روز پس از این، گفته بود: «آقا دیشب با دقت تمام خطبه­‌های نماز جمعه را تماشا کردند… بسیار خوشحال شدند و گفتند عجب نمازی شد!».‏[۱۴]‎ اجتماعی که در کمتر از دو روز اطلاع‌رسانی شده و با کمترین امکانات برگزار شد، به یکی از باشکوه­ترین نمازهای تاریخ تبدیل شده بود. روزنامه جمهوری اسلامی پس از این پیشنهاد داده بود که «با توجه به این‌که دانشگاه بهترین محل تجمع نیروهای انقلابی است، ولی چون وجود دیوارها و پله‌­ها و ساختمان‌های متعدد، مشکلاتی در به هم پیوستگی صفوف ایجاد کرده بود، بهتر است از این پس مراسم نماز جمعه در خیابان مصدق(ولی­عصر) برگزار شود؛ زیرا به‌واسطه داشتن آب و درخت و سایه فراوان و وسعت زمین و مستقیم‌بودن خیابان، این محل مزیت­‌های ویژه­‌ای دارد».‏[۱۵]‎

سال‌ها پس از این، نماز جمعه اینک در مصلای تهران برگزار می‌­شود؛ محلی که هم آب برای وضو گرفتن دارد، هم سایه فراوان و هم وسعت زمین. آن‌چه که امروز اما کم دارد، آن اجتماع عظیم در اولین نماز جمعه است. نماز و اجتماعی پرشور که اگر شکل بگیرد، همگان می‌­توانند بر آن رشک برند که «عجب نمازی شد».

(این متن در شماره چهارم نشریه‌ی آنگاه منتشر شده است)

پانوشت‌ها

  1. نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۶، صص۵۱-۵۲؛ ثبوت، اکبر، آخوند خراسانی و شاگردانش، صص۵۰۴-۵۰۵ [⤤]
  2. ثبوت، اکبر، همان‌جا. [⤤]
  3. حائری، عبدالحسین، حدیث عشق، صص۶۱۲-۶۱۳. [⤤]
  4. مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، ج۸۶، ص۱۴۶. [⤤]
  5. صحیفه امام، ج۲، ص۳۱. [⤤]
  6. همان، ج۹، ص۴. [⤤]
  7. نماز جمعه مانور سیاسی اسلام، روزنامه کیهان، ۶ مرداد ۱۳۵۸. [⤤]
  8. آیت‌الله طالقانی در سال‌های ۴۳ تا ۴۶ که در زندان قصر بود نیز نماز جمعه را در زندان برپا می‌­کرد. [⤤]
  9. احمد مهدی جعفری ادعا کرده است که ابتدا آقای طالقانی پیشنهاد برگزاری نماز جمعه را با امام در میان گذاشته و امام نیز پذیرفته است. [⤤]
  10. گفت و شنود با دکتر احمد جلالی، روزنامه جوان، ۴/۵/۹۵. [⤤]
  11. همان‌. [⤤]
  12. همان‌ [⤤]
  13. همان. [⤤]
  14. همان. [⤤]
  15. روزنامه جمهوری اسلامی، ۶ مرداد ۱۳۵۸. [⤤]

رده‌های مرتبط

دیدگاه‌ها

  1. ناشناس 

    سلام علیکم
    نماز جمعه به پیشنهاد فقیه عالیقدر حضرت آیت الله العظمی منتظری (قدّس الله نفسه الزّکیّة) به امام خمینی (رحمةالله علیه) برگزار شد.