پیش از هر چیز از برادر گرامی، آقای علی‌اشرف فتحی صمیمانه تشکر می کنم که علاوه بر ملاحظه کتاب «نظام اقتصادی سازمان روحانیت» نقدهایی نیز نسبت به آن بیان کردند.که چندی پیش با عنوان نقد کتاب نظام اقتصادی سازمان روحانیت:اقتصاد روحانیت؛ از مسأله‌سازی تا نظام‌سازی در سایت مباحثات منتشر شد. همین نقد را موفقیتی برای تحصیل هدف این تالیف میدانم. چرا که اولین و یکی از مهم‌ترین اهداف نویسنده این اثر، جلب توجه اندیشمندان مسائل حوزه و روحانیت و ترغیب آنها برای اصلاح و تقویت اثر می باشد.

قطعا معتقد نبوده و نیستم که کتاب «نظام اقتصادی سازمان روحانیت» بدون عیب و اشکال است، فارغ از آنکه بشری غیرمعصوم هستم، خود واقف به برخی کاستی‌های کتاب مذکور می باشم. اما با این حال تصور می‌کنم نسبت به ناقد محترم بهتر از آنچه نوشته شده، مطلع هستم، از همین رو در صدد تبیین برخی مسائل مربوط به کتاب برآمده ام.

برخی قرائن نشان می‌دهد، بهتر بود ناقد محترم زمان بیشتری صرف بررسی کتاب می‌کردند. مثلا آنجا که فرموده‌اند: «در پایان کتاب نیز دوباره متن کامل این گفتگوها آمده است.» حال آنکه گفتگوهای انتهای کتاب، تنها مشتمل بر گفتگوهای اختصاصی موسسه بوده و بسیاری از نقل قول‌ها که در منابع دیگر منتشر شده است، در انتهای کتاب تکرار نشده‌اند؛ همچون سخنان مقام معظم رهبری، سخنان شهید مطهری، مطالب آقای صفائی حائری، مصاحبه آیت‌ﷲ سبحانی و غرویان و … ؛ یا آنکه به برخی سرفصل های کتاب مانند بحث مشاغل طلاب، فراتحلیل منابع علمی سابق و … عنایت نداشته‌اند.

متاسفانه احساس می‌کنم ناقد محترم با پیش فرض‌ها یا از زاویه‌ای خاص به کتاب نگریسته‌اند، که توجه به مسائل رابطه اقتصادی دولت و حوزه را بسیار برجسته‌تر از وزن واقعی آن در کتاب بازتاب داده و در برخی موارد نیز باورهایی را به نویسنده نسبت داده اند که احساس می کنم بیان آنها مستند به مطالب کتاب دشوار خواهد بود.

پس از این توضیحات و ضمن تشکر مجدد از ناقد محترم و تمام عزیزانی که به کتاب مذکور عنایت داشته و خواهند داشت، نکاتی را عرض می‌کنم:

1. اگر چه از منظر کمی و نگاه گذرا به کتاب، نقل اقوال در دو بخش انتهایی، غلبه دارد، اما نباید مطلب را در حد نقل قول فروکاست، حل تعارض‌های اقوال مختلف و بیان راه حل جدید به شکل مستدل و منقح، زحمت اصلی کتاب بوده است. به عنوان نمونه اختلاف اقوال برای ورود حوزه در فعالیت‌های اقتصادی، وابسته نمودن معیشت روحانیون به مردم، میزان و نوع توزیع منابع مالی حوزه و … از جمله مسائلی است که تلاش شده راه حل جدیدی برای آنها ارائه شود؛ علاوه بر آنکه اشراف نسبت به نظرات و بیان منظم دلایل هر کدام نیز با توجه به مغفول ماندن این مسائل نکته مهمی است. البته باید اقرار کنم نویسنده این اثر، برای ایجاد بستر پذیرش برخی از مطالب ناگزیر در اشاره به نقل قول‌ها بوده است. کاری که در کتاب «منزلت اجتماعی روحانیت» رها نمودم، اما در کتاب «تعامل حوزه و حکومت» مجدد و البته در قالب جدیدی به آن متمسک شدم، و همزمان تلاش کردم با ارائه جزوه‎‌ای عاری از نقل قول‌ها، دستیابی به نظرات جدید را برای اساتید معزز هموارتر کنم.
2. هدف اصلی نویسنده کتاب «نظام اقتصادی سازمان روحانیت»، ارائه یک نگاه منسجم و کلان برای نظام اقتصادی سازمان روحانیت بوده است، از همین رو پژوهش‌های تاریخی و آماری به شکل گسترده مد نظر نبوده و امیدوارم این اثر جرقه‌ای برای پژوهش‌های گسترده و جامع باشد. بنابراین در کنار برخی دشواری­‌های پژوهش در این عرصه‌ها باید توجه نمود که بیان مطالب تاریخی و آماری در این کتاب به نوعی تمهیدی بوده است.
3. ناقد محترم بیان برخی مطالب را راهکار غیر واقع‌بینانه نظیر برخی آرمان های دیگر خوانده‌اند، حال آنکه نویسنده معتقد است نباید به دلیل شرایط موجود از آرمان‌ها چشم بست. بلکه باید با تکرار و گفتمان‌سازی و ترسیم نسخه کارآمد، شرایط امروز را تغییر داد، که امیدوارم با نقدهای محتوایی بیشتر نسبت به راهکارهای ارائه شده در فصل چهارم، این مسیر هموارتر گردد.
4. یکی از اشکالات ناقد محترم، رجوع به مدیران میانی حوزه برای گفتگوها است، که باید عرض کنم در کنار عدم تمایل برخی از بزرگان برای هر گونه گفتگو در این مسائل، اولا، نظرات برخی از بزرگان که بسیار هم موثر هستند (نظیر مقام معظم رهبری) ارائه شده است، ثانیا، هدف غایی کتاب ترسیم وضعیت میدانی و بیان پیشینه نبوده است.

در نهایت امیدوارم  کتاب «نظام اقتصادی سازمان روحانیت» با تمام نقص‌ها، گامی در راه پویایی و کارآمدی بیشتر سازمان روحانیت باشد و اساتید دیگر نیز با نقد مطالب بیان شده، به حل مسائل حوزه و روحانیت کمک نمایند.