مباحثات

رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت

«هرگاه مجتهد متجدد متحرکی دست بالا بزند و جلو بیفتد، مؤمنین کثیری با اعتماد و میل و رغبت به دنبال آنها می‌­آیند و صدها برابر آنچه به دولت‌­ها می­‌دهند، پول و کار و فکر و عشق در این راه صرف خواهند کرد».‏[۱]‎ این سخنان مهندس مهدی بازرگان است که انتظار می‌­بَرَد مراجع دینی پیشگام در فعالیت‌های اجتماعی و عمرانی شوند و عامه­ مردم را نیز با خود همراه کنند. وی معتقد بود کوچکترین اقدام مراجع تقلید در فعالیت‌های عمرانی، رغبت مضاعفی را در سایر مردم ایجاد می­‌کند. وی مثال‌هایی از فعالیت برخی روحانیون را پیش می­‌کشید و عنوان می­‌کرد: «عملی که آقای حاج سید رضا فیروزآبادی در شهر ری انجام داد و در اثر حُسن نیت و همّت او یک بیمارستان پر برکت و مفصلی به وجود آمده است و همچنین اقدامات بسیار آبرومند و ارزنده‌­ای که مرحوم سید شرف الدین و مرحوم حاج سید محسن (امین) عاملی در لبنان و سوریه به یادگار گذارده‌­اند، نمونه‌­های زنده‌­ای از امکان و موفقیت این قبیل امور می‌­باشد».

این مهم و حضور عالمان دینی در فعالیت‌های عمرانی اما تا پیش از زعامت شیخ عبدالکریم حائری، کمتر نمودی داشت. اگرچه تا پیش از زعامت شیخ عبدالکریم، مراجع عظام کمک‌ها و اقداماتی در زمینه­ فقرزدایی و کمک به افراد آسیب‌دیده را به انجام می­‌رساندند، اما صورت نظام‌مند و منسجمی نداشته است. مرحوم حائری یزدی بود که هم ساختار حوزه علمیه­ را در قم بنا نهاد و هم برخی فعالیت‌های عمرانی را به انجام رسانید. بیمارستان معروف فاطمی در قم که به همّت و تدبیر آیت‌ﷲ حائری بنا شد، از نخستین اقداماتی است که یک مرجع تقلید در زمینه­ درمان عمومی به انجام می­‌رساند.گفته می‌­شود که این بیمارستان اگرچه در ابتدای تأسیس، دارای بنای آراسته و نیکی بود؛ اما از تجهیزات چندانی برخوردار نبوده است. یکی از پزشکان حاذق­ از اروپا به دعوت شیخ عبدالکریم، برای بازدید از این بیمارستان می‌­آید. وی که عدم تجهیزات لازم را در بیمارستان می­‌بیند، هنگام خروج، دفتر آمار بیمارستان را مشاهده کرده و آمار بهبودیافتگان را نظاره کرده و ابراز تعجب می­‌کند. در نظر این پزشک، تعداد بهبودیافتگان فراتر از امکاناتی است که در بیمارستان وجود دارد. وی علت را از شیخ عبدالکریم جویا می­‌شود و اینگونه پاسخ می­‌شنود که: در استخدام کارکنان اعم از پزشک و پرستار و حتی مستخدم، دقت لازم به عمل آمده تا از افراد صالح و مؤمن باشند و کارهای خود را به عنوان یک وظیفه­ مقدس به انجام برسانند. در ثانی یکی از برنامه‌­های درمانی در این بیمارستان چنین است که مدام به بیماران تلقین می‌­شود که رو به بهبود هستند و همین سبب می­‌شود تا سلامت کامل خود را به زودی به دست آورند.

بیمارستانی که به همّت شیخ عبدالکریم حائری ساخته شده بود، در فعالیت‌های خود نیز از بن‌مایه­‌های دینی بهره می‌­برد و اسباب برخی موفقیت‌ها را بوجود آورده بود. شیخ عبدالکریم، تنها به ساخت این بیمارستان اکتفا نکرد. بیمارستان سهامی در قم نیز به درخواست و اراده ایشان ساخته شد. در مرداد ماه ۱۳۱۳ که حادثه سیل در قم به وقوع پیوست نیز ایشان به حمایت از آسیب‌دیدگان پرداخته و واحدهای مسکونی برای سیل‌زدگان در قم ایجاد کرد. از دیگر فعالیت‌های ایشان، ایجاد قبرستان نو در قم و همچنین دارالاطعام و ساخت مدرسه در این شهر بود.

این فتح‌بابی را که آیت‌ﷲ حائری کلید زد، پس از ایشان نیز ادامه یافت. سال ۱۳۲۹ بود که وضع آب قم تغییر کرد و امکان استفاده از آن کم و کمتر شد. آیت‌ﷲ بروجردی بود که دستور حفر ده عدد چاه در این شهر را داد. یکی از این چاه‌­ها در چهار راه بیمارستان فعلی در قم بود که سبب رونق این منطقه شد. مرحوم بروجردی همچنین تجار و متمکنین شهر را به خانه­ خود دعوت می­‌کرده و از ایشان برای آبادی شهر کمک می­‌خواسته است. به درخواست مرحوم بروجردی بود که روند فقرزدایی از شهر به انجام رسید و برخی کارخانه‌­ها از جمله کارخانه بافندگی ایجاد شد. تلاش آیت‌ﷲ بروجردی در راستای فقرزدایی به گونه­‌ای بوده که باغ ارثی خود را در حدود چهار هزار تومان فروخت و نان و گندم برای فقرا خرید. بعد از این اقدام، فامیل و بستگان، آیت‌ﷲ بروجردی را ملامت  می­‌کنند که این باغ بیش از این ارزش داشته است. بستگان مرحوم بروجردی به خریدار مراجعه می­‌کنند تا معامله را برگرداند، اما وی که چنین معامله شیرینی کرده بود، باغ را پس نداد.

آیت‌ﷲ بروجردی زمانی که سیل شهر قم را فرا گرفته بود نیز حوزه و مردم را بسیج  می‌­کند، شخصاً در میان سیل‌زدگان حاضر می‌­شود و به نحوه­ امدادرسانی نظارت می­‌کرده است. مرحوم بروجردی همچنین کارخانه برق بروجرد را پیگیری و احداث کرده بود. کارخانه سیلو در بروجرد نیز به درخواست و همت ایشان ساخته شده بود. گفته می­‌شود که به همت و اجازه­ مرحوم بروجردی ۱۳۴ بنا در تهران ساخته شده است. بیمارستان نجف، حمام سامرا، مدرسه کرمانشاه نیز از جمله مواردی است که به اقدام ایشان به انجام رسیده است. بیمارستان نکویی در قم نیز به درخواست مرحوم بروجردی تاسیس شده است.

ساخت بیمارستان اگرچه یکی از اقدامات مراجع بوده اما احداث برخی از این اماکن، ماجراهای سیاسی هم در پس خود داشته است. گفته می‌­شود که جرقه­‌های تأسیس بیمارستان آیت‌ﷲ گلپایگانی در قم، در بحبوحه فعالیت‌های سیاسی در سال ۱۳۴۲ زده شد. بعد از اینکه حاکمیت پهلوی به مدرسه فیضیه حمله می­‌کند و مجروحین را در بیمارستان‌ها نیز نمی‌­پذیرفتند، برخی خیّرین با حمایت آیت‌ﷲ گلپایگانی اقدام به تأسیس این بیمارستان می­‌کنند. آیت‌ﷲ گلپایگانی علاوه بر این بیمارستان، در سال ۱۳۵۳ اقدام به تأسیس شهرکی در قم کرده بود. فعالیت عمرانی آیت‌ﷲ گلپایگانی به شهر قم محدود نماند. در قضیه جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل، ایشان فرزندشان سید مهدی را به لبنان فرستاده و مکانی هفت طبقه توسط ایشان خریداری کرده و در اختیار امام موسی صدر قرار می­‌دهد. ایتام در آنجا جمع‌آوری شده و مورد حمایت قرار می‌­گیرند. این مرکز هم اکنون نیز فعال است و زیر نظر سازمان ملل به انجام فعالیت می‌­پردازد.

مراجع عظام، در انجام خدمات عمرانی، رضایت مردمی را در نظر داشته­‌اند. از همین روی بوده که با برخی از فعالیت‌های عمرانی حکومت پهلوی نیز مخالفت می­‌کرده‌­اند، چرا که معتقد بودند در این فعالیت‌ها ممکن است حقی از مردم ضایع شده باشد.

اقدامات عمرانی مراجع عظام اما غالباً بر روی تاسیس مدارس علمیه و کتابخانه­‌ها بوده است. اگرچه غالب مراجع، این روند را دنبال کرده‌­اند، اما از ساخت مکان‌های عام‌المنفعه نیز غافل نمانده­‌اند. آیت‌ﷲ مرعشی نجفی نیز از جمله مراجعی است که به اقدامات عمرانی پرداخته بود. بیمارستان نکویی در قم را اگرچه آیت‌ﷲ بروجردی تأسیس کرده بود اما مرحوم مرعشی تجهیز و ساخت بخش‌هایی دیگر از این بیمارستان را انجام داد. به درخواست و پشتیبانی آیت‌ﷲ مرعشی همچنین مرکز توانبخشی و بهزیستی در میدان امام قم به نام دارالشفای آل محمد احداث شد. در جریان جنگ تحمیلی، همچنین در هنگامه­ سیل و زلزله نیز نام مرحوم مرعشی به عنوان پیشتازان کمک‌رسانی مطرح بوده است.

مراجع عظام، در انجام خدمات عمرانی، رضایت مردمی را در نظر داشته­‌اند. از همین روی بوده که با برخی از فعالیت‌های عمرانی حکومت پهلوی نیز مخالفت می­‌کرده‌­اند، چرا که معتقد بودند در این فعالیت‌ها ممکن است حقی از مردم ضایع شده باشد. مرحوم سید احمد خوانساری در زمان حاکمیت پهلوی، با ساخت برخی از خیابان‌ها مخالفت کرده بود. نقل شده است زمانی که پل سید خندان تهران تازه افتتاح شده بود، ایشان با ماشین از پل تردد نمی­‌کرده است. تا اینکه فرزندشان از امام جماعت آن محل می­‌خواهد تا از ساکنانی که منزلشان به واسطه­ ساخت این پل تخریب شده اجازه بگیرد. بعد از حصول این اجازه بود که مانعی در تردد از این پل نمی‌­بینند. همین مواجهه را آیت‌ﷲ خوانساری در خصوص خیابان چهارمردان قم نیز داشتند. گفته می­‌شود تا زمانی که آقای خوانساری در قم مشرف بوده­‌اند و تازه خیابان چهارمردان باز شده بود، ایشان هر زمان که می­‌خواستند به حرم حضرت معصومه(س) مشرف شوند، از کوچه­‌های قبلی عبور می­‌کرده‌­اند. احتیاط آیت‌ﷲ خوانساری از این رو بوده که مبادا خانه‌­هایی که در راه ساخت این خیابان خراب شده، مورد رضایت آن افراد نباشد.

آیت‌ﷲ سید محسن حکیم نیز از جمله مراجعی بود که هم خود پیشقدم در تأسیس مؤسسات خیریه می­‌شد و هم اسباب ترغیب دیگران در این امر را فراهم می­‌کرده است. آیت‌ﷲ سید مرتضی عسگری جمعیت صندوق خیریه‌­ای را در بغداد تأسیس کرده بود. هدف این مؤسسه سرپرستی ایتام، درمان بیماران، فراهم آوردن اشتغال برای بیکاران و… بود. هنگامی که این مؤسسه افتتاح شد، آیت‌ﷲ حکیم نامه‌­ای به آیت‌ﷲ عسگری نوشته و از دیگر خیّرین نیز خواسته بود تا از این مؤسسه حمایت و پشتیبانی کنند.

اینگونه فعالیت‌ها اگرچه در میان مراجع عظام غالباً به شهرهای مذهبی معطوف بوده است، اما آیت‌ﷲ خویی از جمله مراجعی بود که فعالیت‌های عمرانی را به سایر کشورها نیز گسترش داد. این رویکرد و نگرش مرحوم خویی، اینک در آیت‌ﷲ سیستانی نیز وجود دارد. ایشان نیز مؤسسات خیریه بسیاری را در سایر نقاط محروم جهان تاسیس کرده‌­اند.

مهندس مهدی بازرگان معتقد بود کوچکترین اقدام مراجع تقلید در فعالیت‌های عمرانی، رغبت مضاعفی را در سایر مردم ایجاد می­‌کند.

انجام خدمات عمرانی و فعالیت‌های اجتماعی امروزه به عنوان رویّه­ مرسوم و معمول مراجع عظام تقلید تبدیل شده است. در حادثه­ سیل اخیر که بسیاری از شهرهای کشور را در بر گرفت، حمایت و کمک‌های بسیاری از سوی مراجع عظام به انجام رسید. همه­ مراجع تقلید اجازه استفاده ثلث سهم امام را دادند. آیت‌ﷲ نوری همدانی رأسا تصمیم به ساخت تعدادی واحد مسکونی و آموزشی و مذهبی را داد. آیت‌ﷲ بیات زنجانی اعلام کرد که کمک به سیل‌زدگان از محل مجموعه وجوهات تا هر مقداری که فرد صلاح دانسته و نیاز ببیند، مطلوب و مبریء‌ذمه است. آیت‌ﷲ علوی بروجردی در پیامی در این خصوص گفت که ماهی داخل آب زنده است و ما نیز داخل همین مردم قیمت داریم. او توجه مراجع به اینگونه کمک‌ها و خدمات به مردم و پیشگامی مراجع در این امور را مورد تأکید قرار داده بود. همان سخنی که مرحوم بازرگان نیز سال‌ها پیش به آن توجه داده بود «هرگاه مجتهد متجدد متحرکی دست بالا بزند و جلو بیفتد، مؤمنین کثیری با اعتماد و میل و رغبت به دنبال آنها می­‌آیند و صدها برابر آنچه به دولت‌­ها می­‌دهند، پول و کار و فکر و عشق در این راه صرف خواهند کرد».

پانوشت‌ها

  1. بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، مقاله مهندس بازرگان با عنوان انتظارات مردم از مراجع، ص۱۲۵-۱۲۶ [⤤]

رده‌های مرتبط