کاپیتولاسیون یا حق قضاوت کنسولی به قاعده‌ای راجع است که اتباع یک کشور را در قلمرو کشور دیگر مصونیت می‌دهد و به جای قوانین کشور میزبان، مقررات قضایی کشور متبوع بر آن‌ها اعمال می‌شود.

به لحاظ سابقه تاریخی، در سال ۱۲۰۷ هـ. ش، پس از شکست ایران از روسیه تزاری، با انعقاد معاهده ترکمن چای کاپیتولاسیون بر ایران تحمیل شد. بعد از ۹۲ سال و بر اثر سقوط دولت تزاری توسط انقلاب کمونیستی ۱۹۱۷ و امضای پیمان دوستی میان ایران و شوروی در سال ۱۲۹۹ هـ. ش، این قانون لغو گردید.

چهار دهه پس از لغو کاپیتولاسیون روس‌ها، این بار آمریکا در دهه چهل در صدد بر آمد تا چنین قانونی را در ایران اجرا کند. (نجاتی، غلامرضا، ۳۰۳ / ۶۴) آمریکایی‌ها در اسفند ۱۳۴۰ هـ. ش در دورة نخست‌وزیری علی امینی، از وزارت امور خارجه ایران می‌خواهند که مستشاران آمریکایی از مصونیت‌های تصریح شده در قرار داد وین برخوردار شوند.

در ششم آبان ۱۳۴۲ وزارت خارجه ایران در پاسخ به تقاضای آمریکا، این گونه استدلال می‌کند که چون قرارداد وین هنوز به تصویب مجلس ایران نرسیده است بنابراین اعمال آن ممکن به نظر نمی‌رسد. امّا به سفارت آمریکا در تهران قول مساعد می‌دهد که هنگام تقدیم قرارداد وین به مجلسین سنا و ملی، ماده واحده درخواستی آن‌ها را نیز ضمیمة آن خواهد نمود.

در بهمن‌ماه ۱۳۴۲ متن قرارداد وین به انضمام ماده واحدة مورد نظر، به مجلس سنا تسلیم شد. قرارداد وین، مشتمل بر یک مقدمه، ۵۳ ماده و دو پروتکل در جلسة ۲۵ خرداد ۱۳۴۳ به تصویب سناتورها رسید. امّا ماده واحدة انضمامی در جلسة آن روز مجلس سنا مورد بحث و بررسی قرار نگرفت.

چند هفته بعد، با روی کار آمدن حسنعلی منصور به نخست‌وزیری و بر کناری اسدﷲ اعلم از این مقام، این موضوع مورد توجه قرار گرفت. اگرچه نمایندگان سنا در تعطیلات تابستانی بسر می‌بردند امّا حسنعلی منصور تقاضای جلسة فوق العاده مجلس سنا برای رسیدگی به لوایح «تحصیل وصول مالیات‌ها» و «اصلاح بودجه کل کشور» می‌کند. روز شنبه ۳ مرداد ۱۳۴۳ مجلس سنا با حضور ۲۶ سناتور از ۶۰ سناتور مجلس سنا، نخست وزیر و اعضای هیأت دولت و معاون وزارت امور خارجه تشکیل جلسه داد و تا ساعت ۱۱:۳۰ نیمه‌شب، لوایح دولت حسنعلی منصور را تصویب نمود.

در همین جلسه بود که جعفر شریف امامی رئیس مجلس سنا، متن نامة نخست وزیر حسنعلی منصور را خواند که در آن خواستار تصویب ماده واحده الحاقی شده بود. شریف امامی تأکید کرد چون این دستور جلسه کار بسیار مختصر و ساده‌ای است بنابراین در همین جلسه آن را نهایی نمایید. حسنعلی منصور نیز درخواست فوریت کرد و مدعی شد چون این یک مطلب عادی است همین امشب تصویب گردد. میرفندرسکی معاون وزارت خارجه ایران هم در دفاع از آن ادعا کرد که این موضوعی نیست که فقط دولت ایران آن را تصویب می‌کند؛ دولت‌های ترکیه و یونان نیز آن را تصویب نمودند. اعطای این امتیازات و مصونیت، ضرری برای دولت شاهنشاهی ایران نخواهد داشت. مجلس سنا نیز متقاعد شد و ابتدا با قیام و قعود فوریت آن را تأیید کرد و پس از مباحثات مختصر و کوتاه در کمتر از نیم ساعت، در ساعت ۱۲ شب به لایحه کاپیتولاسیون رأی داد. و برای تصویب نهایی به مجلس شورای ملی فرستاد. (مهدوی، عبدالرضا هوشنگ / ۳۰۷ و الموتی، مصطفی / ۳۲).

مجلس شورای ملی در جلسة صد و چهارم روز سه‌شنبه ۲۱ مهر ۱۳۴۳ لایحه کاپیتولاسیون را به بحث و مذاکره گذاشت. مجلس بیست و یکم از ترکیب دو حزب «ایران نوین» و «مردم» تشکیل شده بود. لایحه کاپیتولاسیون نیز از سوی حسنعلی منصور از حزب ایران نوین ارائه شد. بنابراین به آسانی تصویب شد. گرچه برخی از نمایندگان با آن مخالفت کردند امّا با ۷۴ رأی موافق در برابر ۶۱ رأی مخالف به تأیید نمایندگان رسید. (مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، ۳۱۳، الموتی، مصطفی ۲۴ و روزنامه رسمی، ۳۸).

موضوع تصویب لایحه کاپیتولاسیون در مجلسین سنا و شورای ملی، علنی نشد. مذاکرات آن انتشار نیافت. روزنامه رسمی نیز به علّت نقص فنی آن را منتشر نکرد. در مطبوعات هم خبری انعکاس نیافت. دولت و مجلسین سعی کردند آن را از نظر مردم مخفی نگه دارند. البته دولت خبری مبهم و خلاصه به روزنامه‌ها داد امّا از مفاد آن اطلاعی، مخابره نشد.

علی‌رغم تلاش رژیم در مخفی و سرّی نگه داشتن تصویب لایحه، مسئله مصونیت آمریکایی‌ها در ایران به دو صورت فاش گردید و به اطلاع مردم رسید. یکی توسط دکتر مظفّر بقائی رهبر حزب زحمتکشان صورت گرفت. او پس از به دست آوردن مذاکرات مجلس از ادارة تندنویسی مجلس، قسمت‌هایی از مفاد آن را در رسالة «هست یا نیست» منعکس کرد. و در اوّل آبان ۱۳۴۳ با انتشارش از احیای دوبارة کاپیتولاسیون در ایران سخن به میان آورد. اگرچه بیشتر نسخه‌های رساله «هست یا نیست» پیش از توزیع در میان مردم توسط ساواک کشف و توقیف شد امّا تعداد کمی از آن به دست مردم رسید و از آن با خبر شدند. (مهدوِی، عبدالرضا هوشنگ ۳۱۷ و الموتی، مصطفی، ۳۶).

امّا صورت دوّم به اعتراضات و مخالفت‌های صریح امام خمینی باز می‌گردد که بازتاب فراوان و گسترده‌ای در فضای سیاسی و مذهبی ایران داشت. ایشان که در اوایل نخست‌وزیری حسنعلی منصور از حصر، آزاد شده بودند هنوز از جریان تصویب لایحه کاپیتولاسیون با خبر نشده بودند. تا اینکه در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ از موضوع مطلع می‌شوند.

درباره اینکه امام خمینی چگونه از تصویب کاپیتولاسیون اطلاع می‌یابند، نظرهای متفاوت و مختلفی وجود دارد. از نظر عده‌ای آیت‌ﷲ پسندیده برادر امام خمینی، از طریق شیخ علی مهرابی ریحانی از مسئله آگاهی می‌یابد و آن را با امام خمینی و سایر مراجع در میان می‌گذارد. (مرادی نیا، ۱۱۲) عده‌ای دیگر بر این نظرند که این موضوع توسط یکی از نمایندگان مجلس به نام طباطبایی از طریق حجت‌الاسلام پیشوا به امام خمینی رسانده می‌شود. (طاهری، رجبعلی / ۵۰) برخی هم معتقدند از طریق شیخ جواد عراقی یکی از کارمندان مجلس شورای ملی این خبر به امام خمینی داده شد. و نیز گفته می‌شود موضوع توسط برادر کوچک امام خمینی، سید نور الدین هندی، به ایشان رسید (فراتی، عبدالوهاب، ۱۶۴) بعضی هم بر این اعتقادند که توسط شهید مرتضی مطهری به امام خیمنی اطلاع داده شد. امّا حاج مهدی عراقی نیز گفته بود، او خبر تصویب لایحه را به امام خمینی داده است؛ که امام خمینی قبول نکردند و بر این نظر بودند تا وقتی مدرکی وجود نداشته باشد نمی‌توان دربارة آن حرفی زد. بنابراین، کپی صورتجلسه مجلسین سنا و شورای ملی را تهیه کرده و در اختیار ایشان قرار دادند. (قاسمی، محمود، ۲۰۷) و نیز هاشمی رفسنجانی گفته است، وی متن مذاکرات مجلس و جزوة کنوانسیون وین را تهیه کرده و خبرهای تکمیلی را از آقای تولیت گرفته و نزد امام خمینی رفته و ایشان را در جریان قرار دادند. (هاشمی. خاطرات)

امام خمینی پس از مطلع شدن از تصویب لایحة مصونیت مستشاران آمریکایی در ایران، مراجع و علمای قم را به برگزاری نشست فوق العاده فرا خواندند. بر اساس گزارش ساواک قم این جلسه روز دوّم آبان ۱۳۴۳ با حضور امام خمینی، مرعشی نجفی، میرزا هشام آملی، مرتضی حائری و علامه طباطبایی تشکیل گردید. در این جلسه بود که امام خمینی اعلان کرد در سالروز تولد فاطمه الزهرا^(س)، بیستم جمادی الثانی برابر با چهارم آبان ۱۳۴۳ در منزلشان سخنرانی خواهد نمود. (رجبی، محمد حسین، ۳۳۲).

این روز، با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا هم‌زمان شده بود. شاه از سخنان امام خمینی واهمه داشت و به همین علّت و نیز به واسطه وابستگی‌اش به کاخ سفید، نماینده‌ای به قم اعزام کرد تا امام خمینی را از بیان سخنرانی و حمله به آمریکا حذر دهد. فرستاده شاه سعی فراوانی کرد تا با ایشان ملاقات کند امّا، امام خمینی فرستادة شاه را نپذیرفت. وی توانست با آقا مصطفی خمینی دیدار کند و خطر حمله امام خمینی به آمریکا را یادآوری نماید. استدلال نمایندة اعزامی شاه این بود که حمله به آمریکا توسط امام خمینی از حمله به شخص اوّل مملکت خطرناک‌تر محسوب می‌شود فلذا چنین کاری صورت نپذیرد. (کرباسچی، غلامرضا / ۱۷۱ و رجبی، محمدحسن / ۳۳۲ و کوثر، ۱۶۴).

امام خمینی هیچ اعتنایی به تهدیدهای رژیم نکردند و طبق زمان اعلان شده، ساعت ۸:۳۰ چهارم آبان ۱۳۴۳ نطق مهم و تاریخی‌شان را دربارة کاپیتولاسیون در منزلشان واقع در یخچال قاضی، ایراد کردند. ایشان، با آیة استرجاع، سخنانشان را آغاز نمودند. به شاه، آمریکا و اسرائیل به شدّت حمله کرده و مسائل ایران و مصائب وارده بر اسلام و مسلمین را مطرح ساختند. و دربارة مفهوم و منطوق کاپیتولاسیون افشاگری و آن را به معنای تنزّل مقام و ارزش ملت ایران، مصونیت خارجی‌ها در ارتکاب جنایت، استقلال وطن را فروختن و وحشی دانستن ملت مسلمان ایران، معرفی کردند. (دوانی، علی / ۳۹۴ / ۵۹۶) و نیز آمریکا را به عنوان مشکل اصلی ملت ایران شناساندند.

ایشان به سخنرانی اکتفا نکردند. در همان شب سخنرانی، اعلامیه‌ای با استناد به آیة ۱۱ سورة رعد، «لن یجعل ﷲ للکافرین علی المؤمنین سبیلا» صادر نمودند که محتوای آن شامل مضامین سخنرانی امّا با توضیحات بیشتر بود. متن اعلامیه را روز بعد به حاج مهدی عراقی سپردند و تأکید کردند با احتیاط زیاد چاپ و منتشر شود. اعلامیه در ۲۵۰ هزار نسخه چاپ گردید و تعدادی از آن در اختیار پایگاه‌ها قرار گرفت و رابطین ۳۰۰ گروه آن را توزیع کردند. (محتشمی پور، علی اکبر، خاطرات / ۳۸۲، دوانی، علی / ۵۷۸).

حسنعلی منصور نخست وزیر به نمایندگی از سوی رژیم پهلوی به سخنرانی و اعلامیه امام خمینی معترض شد. او ضمن معرفی مخالفین کاپیتولاسیون به عنوان ستون پنجم از اینکه در مقابل لایحة سابقه‌دار در کشورهای همسایه مخالفت شده و شأن مملکت را پایین آوردند اظهار تأسف کرد. (الموتی، مصطفی / ۴۷) و رژیم با فحاشی و القاب سوء به مخالفان لایحه آرام نگرفت و از ترس و وحشت سخنان افشاگرانه امام خمینی، مصمم شد ایشان را دستگیر و از ایران تبعید کند. بنابراین، صدها کماندو و چترباز مسلح، شب ۱۳ آبان ۱۳۴۳، خانه امام خمینی را محاصره و ایشان را دستگیر و به فرودگاه مهرآباد تهران برده و به کشور ترکیه تبعید کردند.

صبح روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳، اعلامیة ساواک صادر و در آن یادآوری شده که چون به دلایل کافی معلوم گشت که امام خمینی اقداماتی علیه امنیت و استقلال و تمامیت ارضی کشور داشته‌اند، به این لحاظ از ایران تبعید گردیدند. (روزنامه خراسان، ۱۴ آبان ۱۳۴۳ / روزنامه اطلاعات / ۱۳ آبان ۱۳۴۳).

مآخذ:

1. خمینی، سید روح ﷲ، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۹.
2. محتشمی پور، سید علی اکبر، خاطرات سید علی اکبر محتشمی پور، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۶.
3. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۳.
4. نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی ـ سیاسی ایران، چاپ ششم، تهران، بنیاد، ۱۳۶۶.
5. طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، چاپ چهارم، تهران، نشر علم، ۱۳۷۶.
6. بیل، جیمزا، شیر و عقاب، روابط بدفرجام ایران و آمریکا، فروزنده برلیان، تهران؛ فاخته، ۱۳۷۱.
7. مرادی نیا، محمدجواد، خاطرات آیت‌ﷲ پسندیده، تهران، حدیث، ۱۳۷۴.
8. مک کی، ساندرا، ایرانی‌ها، ایران، اسلام و روح یک ملت، شیوا رویگرایان، تهران؛ ققنوس، ۱۳۸۰.
9. کرباسچی، غلامرضا، روزشمار روابط ایران و آمریکا، تهران، بقعه، ۱۳۸۰.
10. فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی تا تبعید) تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹.
11. رفسنجانی، هاشمی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، خاطرات، تصویرها، اسناد، گاه شمار، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۷۶.
12. اسنادی، کاظم، سرنوشت منصور، قم، قدس، ۱۳۸۱.
13. میلانی، عباس، معمای هویدا، تهران، آیت، ۱۳۸۰.
14. دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، ج ۳ و ۴، چاپ دوم تهران، مرکز ستاد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷.
15. یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب دوازدهم، پیش کسوت انقلاب شهید حاج مهدی عراقی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸.
16. مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزة علمیه قم.
17. نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج سالة ایران (از کودتا تا انقلاب) جلد اول، چاپ چهارم، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۳.
18. مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، چاپ سوم، تهران، البرز، ۱۳۷۵.
19. الموتی، مصطفی، ایران در عصر پهلوی، دوازدهم، دولت‌های حزبی و حزب‌های دولتی، ۱۳۷۱، م ۱۹۹۲، لندن ـ چاپ یکا.
20. مذاکرات مجلس شورای ملی، جلسه ۱۰۴، سه شنبه ۲۱ مهرماه ۱۳۴۳.
21. طاهری، رجبعلی، خاطرات رجب علی طاهری، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۵۷.
22. رجبی، محمد حسن، زندگینامه سیاسی امام خمینی، چاپ دوم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸.
23. قاسمی، طهمورث، نهضت امام خمینی و مطبوعات رژیم، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱.