مباحثات

رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت

مرکز اخلاق و تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به جهت اهمیت فوق العاده مباحث معنویت از سال ۹۳ تمرکز نظری بر مباحث معنویت و رشد معنوی را در دستور کار خود قرار داد و کلان پروژه ای با همن عنوان به تصویب رساند. به جهت پیچیدگی و تازگی مباحث معنویت پژوهی در کشور از همان آغاز یکی از اقدامات مهم در این زمینه برگزاری نشستهای علمی با نظریه پردازان و دغدغه مندان این حوزه نظری که از سویی ادبیات نظری معنویت را در گستره جهانی به خوبی می شناختند و از سوی دیگر تسلط خاصی بر اصول و مبانی اسلامی-شیعی در معنویت اسلامی داشتند به شکل جدی مد نظر قرار گرفت. این نشست ها که عمدتاً بر سه حوزه مفهوم شناسی، رویکردها و بایسته ها در معنویت گرایی و معنویت پژوهی متمرکز بود به منظور ترسیم فضایی روشن و کاربردی در جهت دست یابی به مدل اسلامی، شیعی و ایرانی رشد معنوی برگزار شده و خواهد شد. این نشست با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمود نوذری در ۲۷ خرداد ۱۳۹۴ از سوی مرکز اخلاق و تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در مرکز همایشهای غدیر دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد.

از این منظر بدون تردید مرور ادبیات نظری و پیشینه تلاشهایی که در زمینه مدلها و نظریاتی که در رشد معنوی در هر دو حوزه الاهیاتی و روانشناختی در غرب صورت گرفته می تواند گامی آغازین برای مدل پردازی اسلامی در رشد معنوی اسلامی-شیعی باشد.

نشست حاضر با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمود نوذری که دارای مدرک دکتری تخصصی روانشناسی تربیتی هستند و قریب به ده سال در زمینه نظریات و مدلهای نظری رشد معنوی-دینی فعالیت کرده اند و با رویکرد ارزیابی نقادانه به منظور آشنایی با ادبیات نظری و نظریات تولید شده در روانشناسی رشد معنوی-دینی در غرب سامان یافته است.

پیداست هدف از برگزاری نشستی با این عنوان، مقدمه ای است برای ظرفیت شناسی تراث اسلامی در استخراج مدل نظری رشد معنوی اسلامی- شیعی خواهد بود.

محتوای نشست

مطالب استاد محترم در سه محور کلی طرح شد:

محور اول: موضوع و قلمرو رشد معنوی

چنانچه روشن است موضوع رشد معنوی و دینی، فرایند دیندار شدن انسانهاست. در این فرایند دینداری از این منظر که ابتدائاً چگونه شکل می گیرد؟ براساس چه مکانیسمی رشد می کند؟ نقاط و مراحل میانی این رشد کجاست و چه خصوصیاتی دارد؟ و در نهایت نقطه پایانی این رشد کجاست؟ مورد مطالعه جدی قرار می گیرد. در زمینه قلمرو رشد معنوی نیز می توان گفت که تحول دینی در انسانها در سه ساحت می تواند صورت گیرد و مورد مطالعه قرار گیرد. اول تحولاتی دینی که در ساحت شناختها صورت می گیرد. در این گسترده این نکته مورد مطالعه قرار می گیرد که فرایند رشد فهم و درک دینی چگونه اتفاق می افتد؟ دوم تحولاتی که در احساسات انسان صورت می گیرد و نهایتاً تحولاتی که در بعد کنشها و رفتارهای دینی در انسان صورت می گیرد.

با این مقدمه می توان نظریات رشد دینی را این گونه تعریف کرد:

« مطالعه فرایند دیندار شدن انسان که در طول عمر و در سه ساحت شناخت، احساسات و کنشها صورت می گیرد از منظر روانشناختی به روش تجربی»

محور دوم: پیشینه نظریات رشد معنوی-دینی

در ابتدا باید خاطر نشان کرد که اولین نظریه ای که به شکل منسجم در زمینه رشد دینی مطرح شد مربوط به سال ۱۹۶۴ است. از آن پس تا کنون حدود ۴۰ نظریه در زمینه رشد دینی مطرح شده است.

به طور کلی برای تقسیم بندی و طبقه بندی نظریات مطروحه در رشد دینی دو رویکرد می توان داشت:

اول: طبقه بندی براساس رویکردها. در این دسته بندی براساس نظریات و رویکردهای کلان روانشناسی رشد می توان دیدگاههای رشد دینی را دسته بندی کرد. به عنوان مثال: نظریات روان تحلیل گری در رشد دینی، نظریات شناختی، نظریات جامعه پذیری و غیره

دوم: طبقه بندی بر اساس رشد مفاهمی دینی در کودکان. در این گونه، تمرکز اصلی بر مفاهیمی است که به عنوان مفاهیم دینی در کودکان رشد می کند. در این نظریات رشد یک تک مفهوم دینی از آغاز شکل گیری تا اوج بلوغ و پختگی آن مفهوم در کودکان و بزرگسالان رصد می شود. مفاهیمی روانشناسان رشد دینی عمدتاً برآن ها تمرکز کرده اند عبارتند از: رشد ایمان، سیر تحول دعا در کودکان، داوری دینی، انگیزه دینی و مفهوم مرگ در کودکان.

محور سوم نظریات عمده در رشد دینی و رویکردهای انتقادی

نکته اساسی در نظریات رشد معنوی-دینی این است که در حدود نیم قرن گذشته رویکرد شناختی به رشد دینی در عمده نظریه پردازی ها حاکم بوده است. رویکرد شناختی در رشد دینی دارای ویژگیهای زیر است:

  1. تمرکز ویژه بر بعد شناخت و ساختارهای شناختی دارد.
  2. این رویکرد رشد شناختی را مرحله ای می داند.
  3. بر تعامل دوسویه ذهن و محیط به شکل فعال تأکید می کند.
  4. انگیزه تحول شناختی را عدم تعادل شناختی کودک می داند.
  5. تغییرات در شناخت بر حسب ساخت تفسیر می شود ( اجمالاً به این معنا که تحول شناختی منجر به تحولات کیفی در شناخت کودک می شود)
  6. این تحول در سه مرحله صورت می گیرد.

اما مهم ترین نظریه پردازان شناختی در رشد دینی عبارتند از: پیاژه، گلدمن، الکایند، اوسر، فاولر و ….. درمیان این نظریه پردزان مشهور ترین و برجسته ترین نظریه پرداز «فاولر» است که تحت تأثیر نظریه رشد اخلاقی کلبرگ مدلی هفت مرحله ای برای رشد ایمان دینی پیشنهاد می کند.

از سال ۱۹۹۵ به بعد دیدگاهایی شکل گرفت که معتقد بودند تحلیل شناختی موجود در تبیین رشد دینی در همه ابعاد گوناگونش ناکارامد و ناکافی است. این نظریه پردازان عبارتند از:

  1. نظریه کویلسکی
  2. نظریه جنبش معنوی کودک
  3. نظریه نظامهای رشد محور
  4. نظریات شناختاری-فرهنگی

رده‌های مرتبط

پاسخ دهید