به عقیده محققان، امام علی(ع) خطبههای ۲۸ و ۴۵ و حکمت ۴۲۸ نهجالبلاغه را در روز عید فطر و در ضمن یک خطبه بیان نموده است. در این نوشتار، به مهمترین دغدغههای اخلاقی مولای متقیان در خطبههای ۲۸، ۴۵ و حکمت ۴۲۸ نهجالبلاغه میپردازیم.
۱. ملاک عیدبودن ایام
امام علی(ع) در حکمت ۴۲۸ که بخشی از خطبه ایشان در روز عید فطر است، میفرماید: « اِنَّما هُوَ عيدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللّهُ صِيامَهُ وَشَكَرَ قِيامَهُ، وَكُلُّ يَوْم لايُعْصَى اللّهُ فيهِ فَهُوَ يَوْمُ عيد»؛ «این، عید کسى است که خدا روزهاش را پذیرفته و نماز او را ستوده است و هر روز که خدا را نافرمانى نکنند، آن روز، عید است».[۱]
آن حضرت بر دو نکته مهم که هر دو، معیار عیدبودن ایّام نیز به شمار میآیند، تأکید دارند:
- برای اینکه خداوند طاعات و عبادات انسان را بپذیرد، باید سبک زندگی انسان در طول حیاتش، بهویژه در ماه مبارک رمضان، بهگونهای باشد که نهایت آن، رضایت خدا و قبولی روزه و عبادات انسان باشد. انسان در ماه مبارک رمضان از طریق روزهداری، کمک به نیازمندان، احترام به پدر، مادر و عالم دینی، حضور در مساجد و شرکت در نماز جماعت، قرائت قرآن کریم، مناجات با حضرت حق، کسب معارف بلند دینی بهواسطه حضور در پای منابر عالمان، دادن افطاری به روزهداران، بهویژه مستمندان، میتواند رضایت الهی را به خود جلب نماید. البته باید توجه داشت که داشتن اخلاص و انجام همه امور برای قرب الهی، شرط اساسی پذیرش اعمال بهشمار میآید.
- انسان، گناه و محرمات الهی را مرتکب نشود؛ یعنی در کنار عبادت خدا و انجام کارهای نیک، در طول زندگی خود، بهویژه در ماه مبارک رمضان، از انجام محرمات و گناهان بپرهیزد. اهمیت این کار، بیش از هر چیز دیگری است؛ چنانکه پیامبر اعظم(ص) درخطبه شعبانیه در پاسخ امام علی(ع) که از وجود نازنین حضرت پرسید: «اى پیامبر خدا! برترینِ کارها در این ماه چیست؟»، فرمود: «یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ»؛ «اى ابوالحسن! برترینِ کارها در این ماه، پرهیز از حرامهاى الهى است».[۲]
بنابراین، عید فطر در حقیقت برای کسانی عید به شمار میآید که خداوند عبادات و طاعاتشان را پذیرفته باشد. همچنین، ایام مسعود، به اعیاد فطر، قربان و غدیر محدود نیست؛ بلکه هر روزی که انسان به معصیت و گناه آلوده نشود، آن روز برایش عید و خجسته است.
۳. امید به رحمت و آمرزش الهی
امام علی(ع) در ابتدای خطبه ۴۵ بر فراگیری نعمتهای الهی و گستردگی رحمت و مغفرت او تأکید دارد؛ خدایی که هیچگاه رحمتش قطع نمیگردد و نعمتهایش پایان نمییابد. در نتیجه، بندگان خدا نباید هرگز دچار یأس و نومیدی شوند:
«الْحَمْدُ لِلّهِ غَيْرَ مَقْنُوط مِنْ رَحْمَتِهِ، وَلا مَخْلُوٍّ مِنْ نِعْمَتِهِ، وَلا مَأْيُوس مِنْ مَغْفِرَتِهِ، وَلا مُسْتَنْكَف عَنْ عِبادَتِهِ؛ الَّذى لاتَبْرَحُ مِنْهُ رَحْمَةٌ، وَلا تُفْقَدُ لَهُ نِعْمَةٌ»؛ ستایش خداوندى را سزاست که کسى از رحمت او مأیوس نگردد و از نعمتهاى فراوان او بیرون نتوان رفت؛ خداوندى که از آمرزش او هیچ گنهکارى ناامید نگردد و از پرستش او نباید سرپیچى کرد؛ خدایى که رحمتش قطع نمىگردد و نعمتهاى او پایان نمىپذیرد».[۳]
یأس و ناامیدی از رحمت و آمرزش الهی، از گناهان بزرگ است و به تعبیر قرآن کریم، تنها کافران از رحمت الهی نامید میشوند.
امیر مؤمنان(ع) در دعای کمیل به خداوند عرض میکند: «اللَّهُمَّ لاَ أَجِدُ لِذُنُوبِي غَافِراً وَلاَ لِقَبَائِحِي سَاتِراً وَلاَ لِشَیْءٍ مِنْ عَمَلِيَ الْقَبِيحِ بِالْحَسَنِ مُبَدِّلاً غَيْرَكَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَبِحَمْدِكَ ظَلَمْتُ نَفْسِي وَتَجَرَّأْتُ بِجَهْلِي»؛ «خدایا! آمرزندهاى براى گناهانم و پردهپوشى برای زشتکاریهایم و تبدیلکنندهاى براى کار زشتم به زیبایى، جز تو نمییابم. معبودى جز تو نیست. پاک و منزّهى و به ستایشت برخاستهام. به خود ستم کردم و از روى نادانى جرأت نمودم.
۳. معرفی دنیا و روش صحیح برخورد با آن
امیر مؤمنان(ع) میفرماید: «وَالدُّنْيا دارٌ مُنِىَ لَها الْفَناءُ، وَلاِهْلِها مِنْهَا الْجَلاءُ، وَهِىَ حُلْوَةٌ خَضْراءُ، وَقَدْ عَجِلَتْ لِلطّالِبِ، وَالْتَبَسَتْ بِقَلْبِ النّاظِرِ. فَارْتَحِلُوا مِنْها بِاَحْسَنِ ما بِحَضْرَتِكُمْ مِنَ الزّادِ، وَلا تَسْأَلُوا فيها فَوْقَ الْكَفافِ، وَلا تَطْلُبُوا مِنْها اَكْثَرَ مِنَ الْبَلاغِ»؛ «دنیا، خانه آرزوهایى است که زود نابود مىشود و کوچکردن از وطن، حتمى است. دنیا، شیرین و خوشمنظر است که بهسرعت بهسوى خواهانش مىرود و بیننده را مىفریبد. سعى کنید با بهترین زاد و توشه از آن کوچ کنید و بیش از کفاف و نیاز خود، از آن نخواهید و بیشتر از آنچه نیاز دارید، طلب نکنید».[۴]
امام علی(ع) در این خطبه، چند ویژگی دنیا را معرفی نموده است:
محل عبور: دنیا، خیلی زود به پایان میرسد و انسان مجبور است از آن کوچ کند. دنیا، سرای کوچکردن است و مهم این است که بدانیم بعد از این دنیا، به کجا میخواهیم سفر کنیم و چه توشهای باید همراه خود ببریم. امیر مؤمنان(ع) میفرماید: «وَإِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَلاَ حِسَابَ، وَغَداً حِسَابٌ وَلاَ عَمَلَ؛ و امروز، هنگام عمل است؛ نه حسابرسی. و فردا، روز حسابرسی است؛ نه عمل». بنابراین، باید از فرصت دنیا استفاده کنیم و با انجام اعمال نیک و اعتقادات حق، بهترین و ارزشمندترین سرمایه حیات اخروی را برای خود مهیا سازیم.[۵]
زیبا و فریبنده: دنیا، ظاهری زیبا دارد و هرکس آن را طلب کند، به سویش میشتابد. به همین جهت، امیر مؤمنان(ع) در روایتی دیگر دنیا را اینگونه تشبیه کرده است: «مَثَلُ الدُّنیا کمَثَلِ الحَیةِ لَینٌ مِسُّها وَالسَّمُّ النَّاقِعُ فی جَوفِها یهوی إِلَیهَا الْغَرُّ الْجاهِلُ وَیحْذَرُها ذُو اللُّبِّ الْعاقِلِ»؛ «مثل این دنیا، بهمثابه ماری میماند که پوستی نرم دارد؛ ولی در درونش زهری کشنده است. انسان نادان به آن رو میآورد و خردمند هوشمند از آن دوری میکند».[۶] بهطور کلی، مردمان در تعامل با دنیا به دو دسته تقسیم میشوند: «الدُّنْیا دارُ مَمَرٍّ لَا دارُ مَقَرٍّ وَالنَّاسُ فیها رَجُلانِ رَجُلٌ باعَ نَفسَهُ فَاَوْبَقَها وَرَجُلٌ ابْتاعُ نَفسَهُ فَأعْتَقَه»؛ «دنیا، سرای گذر است؛ نه جای ماندن؛ و مردم در دنیا دو گروهاند: گروهی خود را فروخته و در بند میکنند و گروهی دیگر خویشتن را خریده و آزاد میسازند».[۷]
اعتمادناپذیر: امام علی(ع) در خطبه عید فطر با توصیف ویژگیهای دنیا، نتیجه میگیرند که نمیتوان به دنیا اعتماد کرد و بدان تکیه زد؛ زیرا امور موقتی و فناپذیر، قابل اعتماد نیستند. انسان هیچ نمیداند که این امر فانی را چند ساعت، چند روز، چند ماه و یا چند سال دیگر در اختیار دارد. بنابراین، دلبستگی به دنیا و عدم توجه به آخرت، نشان از غفلت و کمخردی انسان دارد.
روز تمرین و آمادگی: حضرت در ادامه خطبه عید فطر میفرماید: «اَلا وَاِنَّ الْيَوْمَ الْمِضْمارُ، وَغَداً السِّباقُ، وَالسَّبْقَةُ الْجَنَّةُ، وَالْغايَةُ النّارُ»؛ «آگاه باشید! امروز، روز تمرین و آمادگى و فردا روز مسابقه است. پاداشِ برندگان، بهشت؛ و کیفرِ عقبماندگان، آتش است». ایشان در این فراز، ضمن مقایسه میان دنیا و آخرت، بر نکته مهم دیگری اشاره نموده و آن اینکه با استفاده از واژههایی مانند: سباق، جنّت، غایت و نار، بر لزوم آمادگی انسان تأکید دارد. مطابق این فرمایش امام، انسان در مدت باقیمانده عمر خود باید با ایمان و انجام کارهای نیک، به ریاضت و تمرین بپردازد و با کسب توشه تقوا خویش را آماده روز مسابقه نماید. انسان، هرچه به لحاظ فکری و عملی نیرومندتر باشد، به همان نسبت مقربتر و در مسابقه از همه جلوتر خواهد بود. از سوی دیگر، انسان هرچه بیشتر سادهزیست باشد و خود را از دلبستگی به دنیا آزاد سازد، سبکبارتر و خالی از سنگینی گناهان خواهد بود و در این صورت، جزو برندگان مسابقه به شمار خواهد آمد. امام علی(ع) میفرماید: «فان الغايةَ امامَکم وَانّ وراءَکُمُ السّاعَةَ تَحدُوکم تَخَفَّفوا تَلْحَقوا فانّما يُنْتَظَرُ بِأوَّلِکم آخرُکم»؛ «قیامت، پیش روى شماست و مرگ در پشت سر، شما را مىراند. سبکبار شوید تا برسید. همانا آنان که رفتند، در انتظار رسیدن شمایند».[۸]
به همین جهت، عقلانیت عملی انسان اقتضا میکند که در این فرصت زندگی، هیچگاه از دو امر غفلت نکنیم:
- فریفته دنیا نشویم و تنها به قدر کفاف و نیاز از نعمت دنیا استفاده کنیم و خویشتن را به جمعآوری و نگهداری اموال و داراییها مشغول نسازیم؛ چنانکه امام علی(ع) در نامه ۳۱ به امام حسن(ع) میفرماید: « فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ وَلَا تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ»؛ «نهایت کوشش را در زندگی داشته باش و در فکر ذخیرهسازی برای دیگران مباش».[۹]
- تلاش کنیم از همه امکانات، اموال و داراییهایی که خداوند دراین دنیا به ما عنایت نموده، برای آبادانی عالم آخرت استفاده کنیم.
حکایت امام علی(ع) و یکی از یارانش
امیرالمؤمنین(ع) پس از جنگ جمل، به خانه یکی از یاران خویش به نام علاء بن زیاد وارد شد. وقتی خانه بسیار پُر زرق و برق او را دید، فرمود: «مَا كُنْتَ تَصْنَعُ بِسِعَةِ هذِهِ الدارِ فِی الدُّنْیَا، أَنْتَ إِلَیْهَا فِی الاْخِرَةِ كُنْتَ أَحْوَجَ ؟ وَبَلَى إِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا الاْخِرَةَ، تَقْرِی فِیهَا الضَّیْفَ، وَتَصِلُ فِیهَا الرَّحِمَ، وَتُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا، فَإذَا أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الاْخِرَةَ»؛ «با این خانه وسیع در دنیا چه میکنی؟ در حالیکه در آخرت به آن نیازمندتری. آری، اگر بخواهی میتوانی با همین خانه به آخرت برسی! اگر در این خانه بزرگ از مهمانان پذیرایی کنی، به خویشاوندان با نیکوکاری بپیوندی و حقوقی که برگردن توست، به صاحبان حق برسانی، میتوانی در آخرت آسودهخاطر باشی».[۱۰]
شایسته است کسانی که از امکانات مادی برخوردارند، از اموال خود برای ازدواج جوانان، دستگیری از نیازمندان، دادن قرضالحسنه به قرضداران و یا درمان درمندان و رفع مشکل فقیران و بینوایان استفاده کنند و از این طریق، رضایت خداوند را طلب نمایند.
متأسفانه در تاریخ صدر اسلام با مسلمانانی مواجه میشویم که دچار دنیاگرایی شدند و ثروتهای نامشروع انبوهی را به دست آوردند و عامل انحراف خود و فرزندانشان شدند. همین دنیاگرایی و خوردن مال حرام موجب شد کسانی که مسلمان نیز بودند، به جنگ با امام حسین(ع) بروند. امام علی(ع) درباره آنها فرمود: «وَكُلُّكُمْ عاص لأمْري غَيْرُ مُسْتَمِع لِقَوْلي، قَدِ انْخَزَلَتْ عَطِيّاتُكُمْ مِنَ الْحَرامِ وَمُلِئَتْ بُطُونُكُمْ مِنَ الْحَرامِ، فَطَبَعَ اللّهُ عَلى قُلُوبِكُمْ»؛ «شما از دستور من سرپیچى مىکنید و به سخنانم گوش فرا نمىدهید؛ چراکه هدایاى شما (جوایزى که براى کشتن من گرفتید)، تنها از راه حرام بوده و شکمهایتان از حرام پُر شده است و خداوند بر دلهاى شما مُهر زده است».[۱۱]
امروزه نیز باید بسیار دقت کنیم؛ مباحثی همچون: لقمههای حرام، درآمدهای نامشروع و حقوقهای نجومی از بیتالمال مسلمین، از جمله گناهان بزرگی است که زمینه انحراف از اهداف ارزشمند و متعالی انقلاب اسلامی به شمار میآید. باید همه مردم و مسئولان با این پدیدههای شوم با قاطعیت برخورد کنند و آن را ریشهکن نمایند تا مملکت از آسیبهای جدّی آن در امان بماند.
۴. اهتمام به توبه قبل از مرگ
امام علی(ع) پس از بیان ویژگیهای حیات دنیوی و نزدیکبودن قیامت، به همه مردمان توصیه میکند که قبل از فرارسیدن مرگ توبه کنند: «اَفَلا تائِبٌ مِنْ خَطيئَتِهِ قَبْلَ مَنِيَّتِهِ»؛ «آیا کسی نیست که بخواهد پیش از فرارسیدن مرگ، از گناهان خود توبه کند؟».[۱۲]
۵. انجام عمل صالح
امیر مؤمنان علی(ع) بعد از سفارش به توبه، بر انجام عمل صالح تأکید ورزیده، میفرماید: « اَلا عامِلٌ لِنَفْسِهِ قَبْلَ يَوْمِ بُؤْسِهِ؟ اَلا وَاِنَّكُمْ فى اَيّامِ اَمَل مِنْ وَرائِهِ اَجَلٌ. فَمَنْ عَمِلَ فى اَيّامِ اَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ اَجَلِهِ فَقَدْ نَفَعَهُ عَمَلُهُ، وَلَمْ يَضْرُرْهُ اَجَلُهُ. وَمَنْ قَصَّرَ فى اَيّامِ اَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ اَجَلِهِ فَقَدْ خَسِرَ عَمَلُهُ، وَضَرَّهُ اَجَلُهُ. اَلا فَاعْمَلُوا فِى الرَّغْبَةِ كَما تَعْمَلُونَ فِى الرَّهْبَةِ. اَلا وَاِنِّى لَمْ اَرَكَالْجَنَّةِ نامَ طالِبُها، وَلا كَالنّارِ نامَ هارِبُها»؛ «آیا کسى هست که قبل از فرا رسیدن روز دشوار قیامت، اعمال نیکى انجام دهد؟ آگاه باشید! هماکنون در روزگار آرزوهایید که مرگ را در پى دارد. پس هرکس در ایام آرزوها، پیش از فرا رسیدن مرگ، عمل نیکو انجام دهد، بهرمند خواهد شد و مرگ او را زیانى نمىرساند و آنکس که در روزهاى آرزوها، پیش از فرا رسیدن مرگ، کوتاهى کند، زیانکار بوده، مرگ او زیانبار است. همانگونهکه به هنگام ترس و ناراحتى براى خدا عمل مىکنید، در روزگار خوشى و کامیابى نیز عمل نمایید. آگاه باشید! هرگز چیزى مانند بهشت ندیدم که خواستاران آن، در خواب غفلت باشند و نه چیزى مانند آتش جهنم که فراریان آن، چنین در خواب فرو رفته باشند».[۱۳]
۶. پرهیز از هوای نفس و آرزوی طولانی
امام علی(ع) در ادامه بیان خویش میفرماید: «اَلا وَاِنَّهُ مَنْ لايَنْفَعْهُ الْحَقُّ يَضْرُرْهُ الْباطِلُ، وَمَنْ لَمْ يَسْتَقِمْ بِهِ الْهُدى يَجُرَّ بِهِ الضَّلالُ اِلَى الرَّدى. اَلا وَاِنَّكُمْ قَدْ اُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ، وَدُلِلْتُمْ عَلَى الزّادِ. وَاِنَّ اَخْوَفَ ما اَخافُ عَلَيْكُمُ اتِّباعُ الْهَوى وَطُولُ الأمَلِ. فَتَزَوَّدُوا فِى الدُّنْيا مِنَ الدُّنْيا ما تَحْرُزُونَ بِهِ اَنْفُسَكُمْ غَداً»؛ آگاه باشید! آن کس را که حق به او منفعت نرساند، باطل به او زیان خواهد رساند و آن کس که هدایت راهنماى او نباشد، گمراهى او را به هلاکت خواهد افکند. آگاه باشید! به کوچکردن فرمان یافتید و براى جمعآورى توشه آخرت راهنمایى شدید. همانا وحشتناکترین چیزى که بر شما مىترسم، هواپرستى و آرزوهاى دراز است. پس، از این دنیا توشه برگیرید تا فردا خود را با آن حفظ نمایید».[۱۴]
حضرت در خطبه ۴۱ نیز به آثار زیانبار تبعیت از هوای نفس و داشتن آرزوهای طولانی اشاره مینماید: «فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَأَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَيُنْسِي الآخِرَةَ»؛ «اما پیروى هواى نفس، انسان را از حق باز مىدارد و بىمرزبودن آرزو، آخرت را از یاد مىبرد».[۱۵]