حدیث غدیر مهم ترین مستند شیعه برای اثبات امامت امام علی^(ع) است. چرا در تاریخ انکار حدیث غدیر برای مخالفان و دشمنان ممکن نشد؟

حدیث غدیر، یکی از روایات متواتر و قطعی الصدور است که رسول خدا صلی‌ﷲ علیه و آله در هجدهم ذی حجه سال دهم هجری، در برابر ده ها هزار نفر از اصحاب در «جحفه»، جایی که «غدیر خم» نامیده می شد، آن را بیان کرد. این حدیث مهم‌ترین مستند شیعه برای اثبات وجود نص الهی در امامت امام علی علیه‌السلام است. به رغم صحت صدور و برخورداری این حدیث از اسناد معتبر، به دلیل ظهور دشواری های مربوط به امامت و خلافت پس از رحلت رسول خدا صلی ﷲ علیه و آله ، طبیعی بود که مخالفان به این حدیث بی‌مهری و آن را فدای اغراض سیاسی خود کنند.

این بی‌مهری سیاسی که عامل غفلت امت اسلامی از این حدیث در دوران ۲۵ ساله خلافت خلفای نخست بود، با طرح آن از سوی علی علیه‌السلام در مسجد کوفه، در آغاز ورود به این شهر در سال ۳۶ و پس از پایان جنگ جمل، تا اندازه‌ای جبران شد. امام در این ماجرا که به روایت «مناشده حدیث غدیر» شهرت دارد، در برابر جمع بسیاری از مردم کوفه، گروهی از صحابه را بر درستی این حدیث گواه گرفت. پس از آن، انکار حدیث غدیر، دیگر ناممکن بود.

چه گروه‌هایی پس از این مناشده حدیث غدیر، به آن توجه و روایت کردند؟

درستی و تواتر حدیث غدیر به‌خوبی در نقل های مختلف نمایان شده است. پس از این مناشده، حدیث غدیر شهرت یافت و برای اثبات ولایت امیرمؤمنان علیه‌السلام در اشعار برخی از اصحاب امام، در جنگ نهروان و صفین، به آن توجه شد. پس از آن متکلمان و محدثان شیعه، در آثاری که درباره امامت می نگاشتند، همیشه به حدیث غدیر توجه داشتند. در این میان، شیعیان بیش از پرداختن به نگارش رساله و کتاب درباره طرق حدیث غدیر – به‌لحاظ اطمینان به صحت صدور آن، که اهل سنت نیز آن را می پذیرفتند – به نگارش درباره دلالت و محتوای آن و پاسخ به شبهات دست زدند.

به جز محدثان شیعه، گروه بی‌شماری از محدثان اهل سنت نیز حدیث غدیر را روایت کرده و آن را در منابع مکتوب قرن دوم و سوم آورده‌اند؛ برای مثال حدیث غدیر در مسند احمد یا السنه نوشته ابن ابی عاصم و یا آثار ابن ابی شیبه و دیگران از طُرُق متعدد نقل شده است.

با این حال باعث شگفتی است که به رغم آن‌که قریب صد تن از رسول خدا صلی ﷲ علیه و آله روایت غدیر را نقل کرده و کسانی چون ذهبی و سیوطی به تواتر قطعی آن اقرار دارند، باز هم محدث مشهور اهل سنت، بخاری، به نقل آن رضایت نداده است. این در حالی است که بخاری در بسیاری از موارد، روایتی را نقل کرده که راوی آن تنها یک صحابی است. با توجه به این که صحیح بخاری، اصلی ترین کتاب حدیثی اهل سنت به شمار می آید، این رفتار بخاری، به این معنا است که دلیل اعتبار این کتاب نزد اهل حدیثِ قرن سوم – که بیش‌ترشان حنابله افراطی بودند – تنها این بوده است که به حدیث غدیر، یعنی اساس مذهب تشیع، بی اعتنایی کرده است.

نگارش حدیث غدیر که به آن غدیر نگاری می گوییم ، از چه قرنی آغاز شد؟

نگارش آثار حدیثی از قرن دوم آغاز شد و پس از آن مجموعه‌هایی تحت عناوین «مُسْند»، «مصنف»، «سُنَن»، «صحیح»، «جزء» و غیر آن ها تألیف شد.

درباره برخی از احادیث نیز به تدریج تک‌نگاری‌هایی تألیف شد که برای اثبات درستی اسناد آن، طرق مختلف آن روایت، جمع‌آوری می‌شد. یکی از احادیثی که از قرن سوم به بعد درباره آن تک‌نگاری‌هایی شد، حدیث غدیر بود. متأسفانه بسیاری از این تک‌نگاری‌ها از میان رفته و تنها نام آن‌ها یا برخی از روایات نقل شده در آن‌ها در آثار بعدی بر جای مانده است.

مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبایی در اثری گران‌بها با عنوان الغدیر فی التراث الاسلامی فهرستی از متون تألیف‌شده درباره غدیر را فراهم آورده‌اند. پس از ایشان نیز سه گام به جلو برداشته شده است: نخست از سوی خود مرحوم طباطبایی که رساله غدیر ذهبی را آماده نشر کردند؛ دوم از سوی نویسنده این سطور که نقل‌های برجای مانده کتاب غدیر طبری را فراهم آورد؛ سوم از سوی استاد عبدالرزاق حِرزالدین که کتاب الولایة ابن عقده را بازسازی کرد. کارهای جدیدی نیز برای تدوین طرق پراکنده حدیث غدیر در آثار مختلف قدیمی، صورت گرفته است.

نخستین نگارش مستقل درباره حدیث غدیر چه زمانی بود و چه آثاری را در این راستا باید اثر مهم دانست؟

نخستین نگارش مستقل درباره حدیث غدیر، یک «جزء» است که ابوغالب زُراری (م ۳۶۸) از آن با عنوان جزء فیه خطبةالنبی صلی ﷲ علیه و آله یوم الغدیر از خلیل بن احمد فراهیدی (۷۵ – ۱۰۰) صاحب کتاب العین یاد کرده است. قرن سوم، ابوالحسن علی بن حسین طائی معروف به طاهری که فقیه و محدث بوده است، کتابی تحت عنوان کتاب الولایة نوشته است که نجاشی، شیخ طوسی و ابن شهر آشوب، از این کتاب خبر داده‌اند. در همین قرن از شخصی با نام ابوجعفر بغدادی، نگارش کتابی در موضوع حدیث غدیر گزارش شده است. به جز این سه کتاب، دو اثر مهم دیگر نیز هست که متأسفانه از میان رفته‌اند: کتاب الولایه، تألیف ابوجعفر طبری وکتابی دیگر به همین نام از ابن عقده که باید به‌طور مفصل‌تر درباره آن سخن بگوییم.

کتاب الولایة به چه عناوینی می‌پردازد؟ نویسنده کتاب یعنی ابن جریر طبری سنی است یا شیعه؟ مخالفت اهل تسنن با او چه دلیلی داشته است؟

محمد بن جریر بن یزید طبری آملی (۲۲۴ – ۳۱۰ ق) محدث، مفسر، فقیه و مورخ نامور سنی‌مذهب قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری است. طبری به رغم آن که از اهل سنت بود و در بخشی از عقاید خود، مذهب اهل حدیث بغداد را داشت، چون برخی از دیدگاهایش با عقاید رایج اهل حدیث در بغداد سازگار نبود، طرد و حتی به تشیع متهم شد. انگیزه اصلی وی در تألیف اثری درباره بیان طرق حدیث غدیر، اظهار نظری بود که ابوبکر بن ابی داوود سجستانی (م ۳۱۶ ق) درباره عدم صحت حدیث غدیر کرده بود. وی گفته بود که امام علی علیه‌السلام در حجةالوداع حاضر نبوده است تا غدیری در کار بوده باشد. این سخن، خشم طبری را برانگیخت و او را به نگارش این رساله در اثبات درستی حدیث غدیر واداشت.

چندین عنوان برای کتاب غدیر طبری در منابع ذکر شده است که معروف‌ترین آن‌ها عنوان کتاب الولایه است که ابن شهر آشوب آن را آورده است. پیش از وی، نجاشی (م ۴۵۰ ق) از کتاب وی با عنوان الرد علی الحرقوصیة ذکر طرق خبر یوم الغدیر از آن یاد کرده است. در تفسیر این نام، نویسندگان قدیم و جدید سخنان بسیاری گفته‌اند. برخی نیز عنوان کتاب المناقب یا مناقب اهل البیت را به آن داده‌اند. بر این اساس، وی کتابی مفصل درباره مناقب اهل بیت داشته است که بخشی از آن بیان «طرق حدیث غدیر» بوده و به احتمال، به‌صورت جدا نیز تحت عنوان رسالة فی طرق حدیث غدیر یا کتاب الولایة نامگذاری شده است. در فهارس موجود نسخه‌های خطی کتابخانه‌های مختلف، تاکنون نسخه‌ای از این اثر، شناخته نشده است؛ اما این کتاب در اختیار چند تن از مؤلفان، مورخان و محدثان بزرگ اسلامی تا قرن نهم هجری بوده است.

درباره کتاب دوم یعنی الولایة ابن عقده بفرمایید؟ چرا اهل تسنن او را هم متهم می‌دانند؟ چرا کتابش در تاریخ گم شده است؟

ابن عقده کوفی از محدثان نامور زیدی مذهب کوفه است. او در محافل حدیثی، به قدرت حافظه، کثرت سماع، روایت حدیث و تألیفات، زبانزد بوده است. سنیان به دلیل گرایش مذهبی‌اش، او را متهم می‌کردند؛ اما در صداقت او تردیدی نداشتند؛ اگرچه افراطی‌ها گاه او را به جعل برخی احادیث مربوط به فضایل اهل بیت علیهم السلام متهم می‌کردند. ابن عقده علایق شیعی عمیقی داشته و از مخالفان اهل بیت علیهم‌السلام متنفر بوده است؛ اما به‌عنوان محدث، کاملاً امین است. رجال‌شناسان وی را با تعبیرهایی مانند «مقدماً فی التشیع»، «شیعی متوسط» و «مقت لتشیعه»، یاد کرده و نوشته‌اند که در مسجد براثای بغداد، مثالب خلفا را روایت می کرده است. در منابع شیعیان امامی، وی را زیدی‌مذهب و معتقد به جارودیه – که در شمار گرایش‌های داخلی زیدیه است – برشمرده‌اند.

ابن عقده در نقل فضایل اهل بیت علیهم‌السلام تلاش بسیار کرده، در این باره چندین تک‌نگاری دارد. آثاری مثل: حدیث الرایة؛ طرق تفسیر قوله تعالی انما انت منذر و لکل قوم هاد؛ طرق حدیث النبی انت منی بمنزلة هارون من موسی، عن سعد بن ابی وقاص؛ جزء فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام و الولایة در طرق حدیث غدیر.

کتاب ابن عقده درباره طرق حدیث غدیر، در شمار آثار مهمی بوده است که مع‌الاسف برجای نمانده و تنها برخی از نقل‌های آن در آثار بعدی آمده است. خطیب بغدادی در شمار نخستین کسانی است که از کتاب ابن عقده تحت عنوان طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه یاد کرده است. گنجی شافعی در کفایةالطالب، ابن تیمیه در منهاج السنة و مزی در تهذیب الکمال از این کتاب خبر داده‌اند. ابن عساکر نیز در تاریخ دمشق ضمن شرح حال امام علی علیه‌السلام ، حدیث غدیر را از طریق ابن عقده نقل کرده است. ذهبی در رساله‌ای در موضوع طرق حدیث غدیر از چندین طریق از ابن عقده حدیث غدیر را نقل کرده است.