سال‌های سال است که ما تمدن اسلامی را به بزرگانی چون کندی، فارابی، بیرونی، ابن سینا، فخر رازی، خواجه نصیر و تنی چند از بزرگان علم و دانش در دنیای اسلام می‌شناسیم؛ روی نوآوری‌ها و تکاپوی‌های علمی آن‌ها تأکید میکنیم؛ به‌ویژه بر روی این که افکار آنان هزار سال است که تمدن اسلامی را سیراب کرده و شکوه و عظمتی ویژه به ما بخشیده، تأکید میکنیم.
در این‌جا، و ضمن تأکید بر این که اینان بهترین‌های دوره‌های میانی تاریخ تفکر و تاریخ علم در میان ما هستند، دو نکته دیگر را هم باید مد نظر قرار دهیم؛ نخست آن که بدانیم حاصل تکاپوی علمی و آثار آن در تمدن اسلامی، طی قرون مختلف، چه مقدار بوده، و مهم‌تر آن که، آیا این میراث علمی، میراثی پویا و متحول متناسب با مفهوم علم و فرضیه و تغییر و پیشرفت علمی بوده، یا آن‌که بیش‌تر در فضایی جامد و بی‌تحرک امتداد یافته است؟!
به نظرم روشن است که با همه عظمتی که این میراث دارد، ما نتیجه روشنی از آن دانش برای ایجاد تحول و انقلاب علمی نگرفته‌ایم و درجا زده‌ایم. حالا لازم است بار دیگر تأمل کنیم که اشکال کار در کجا بوده است.
نکته دیگر این است که در تمدن اسلامی، روشن کنیم اساس این تمدن، روی علم و دانش برگرفته از آثار این بزرگان بوده، یا نوعی دانش توده‌ای و مردمی سطح پایین در سراسر این تمدن جریان داشته و هزاران نسخه و اثر از آن شبه علم باقی مانده؛ افکار پوسیده‌ای که در قالب کتاب و رساله، دست طبیبان و منجمان و قصه‌گویان بوده و مردم را از آن‌ها سیراب می‌کرده‌اند. در این مورد هم ناچاریم اعتراف کنیم تنها بخش اندکی متعلق به خروجی آن اندیشوران نامی در تمدن اسلامی، و اما بخش عمده، مربوط به همان علم توده‌ای و مردمی است که حاصل و برکشیده هزاران سال اندیشه‌های علمی عامیانه میان بشر بوده،و بطن اندر بطن در جوامع مختلف امتداد یافته است.
البته مقاومت‌های بیهوده‌ای کرده و میکنیم؛ به اسم دینی‌کردن و سنتی‌کردن علم جدید؛ اما بیش‌تر آنچه نوشته می‌شود، راه به جایی نمی‌برد. متأسفانه برخی از ما، مقاومت‌مان بیش‌تر است و با ادبیات عوام‌پسند، مرتب از عظمت گذشته علمی یاد میکنیم؛ این که نسخه‌های این آثار فراوان است، در قرن چهاردهم و بعد از آن آثار ما در اروپا چاپ می‌شده و … . اما حقیقت آن است که دنیا راه خود را می‌رود و علم به سمت گشودن افق‌های تازه حرکت می‌کند؛ بدون این که ملاحظات ما را در نظر بگیرد.
نکته مهم این است که آن عالمان، می‌بایست دانش علمی را به گونه‌ای سامان می‌دادند که بتواند این اسکلت فلزی و سخت را که دانش توده‌ای را حفظ و حراست کرده، بشکنند و تحول و تحرک را در علم پدید آورند؛ اما چنین اتفاقی نیفتاد و در واقع، پاردایم حاکم بر دانش یونانی هزار سال دیگر هم دوام آورد.
این که چرا آن‌ها نتوانستند به این نقطه برسند، نکته بسیار مهمی است. در یک کلام، به رغم بزرگی آن افراد، دانش علمی و به‌طور خاص علوم تجربی ما همان چیزی بود که بخش مهمش از یونان و بخش‌های اندکش از ایران و هند و تجربه‌های مردمی عرب به هم تنیده شده و محصولی را به‌عنوان «علوم تجربی» در میان ما شکل داد. بدنه این دانش و ارکان آن، سبب انقلاب علمی در میان ما نشد و ما نتوانستیم پارادایم یونانی علوم تجربی و علومی مانند جغرافی و نظیر این‌ها را تغییر داده و مسیر تازه‌ای را آغاز کنیم. اگر این انقلاب علمی شده بود که ما باید آثار آن را می‌دیدیم؛ چشم که داریم!
بدتر از همه آن که از قرن ششم هجری به بعد، همین تحرک علمی مختصر نیز از بین رفت و با برآمدن اندیشه‌های شبه عرفانی و تسلط همه‌جانبه جهان‌بینی عرفانی بر تمام معرفت بشری، راه علوم تجربی کاملاً مسدود شد.
ما یک سره به بزرگانی چون فارابی و ابن سینا می‌نازیم؛ اما نه تنها آثار خوب آن‌ها نتوانست در دوره‌ی بعد از خودشان چارچوب تازه‌ای برای علوم تجربی بگشاید ـ به مانند آنچه در قرن پانزدهم و شانزدهم و بعد از آن در غرب پدید آمد ـ بلکه چنان جمود و سکونی بر دانش تجربی ما حاکم شد که تا هزار سال بعد ـ که حالا باشد ـ فقط توانستیم به آن افتخار کنیم و به آن ببالیم؛ اما نتوانستیم هیچ در بسته‌ای را بگشاییم.
زمانی که چراغ علم این بار و دوباره از غرب به این سوی آمد، تسلط و هیمنه آن، چنان ما را به تعجب واداشت که جویندگان علم در این‌جا مدارس قدیم را کنار گذاشتند و سراغ علوم جدید رفتند. این آثار همان انقلاب علمی است که این بار و مثل دوره‌ای که یونان میان ما آمد، در میان ما پدید آمد و ما را از گذشته برید.
البته مقاومت‌های بیهوده‌ای کرده و میکنیم؛ به اسم دینی‌کردن و سنتی‌کردن علم جدید؛ اما بیش‌تر آنچه نوشته می‌شود، راه به جایی نمی‌برد. متأسفانه برخی از ما، مقاومت‌مان بیش‌تر است و با ادبیات عوام‌پسند، مرتب از عظمت گذشته علمی یاد میکنیم؛ این که نسخه‌های این آثار فراوان است، در قرن چهاردهم و بعد از آن آثار ما در اروپا چاپ می‌شده و … . اما حقیقت آن است که دنیا راه خود را می‌رود و علم به سمت گشودن افق‌های تازه حرکت می‌کند؛ بدون این که ملاحظات ما را در نظر بگیرد.