روشن است که گریه و هرگونه فعلی که از نگاه عرف، عزاداری و جزع[۱] بر سیدالشهدا علیه السلام محسوب گردد، از عبادات بلکه افضل اعمالی است که سبب تقرب به خداوند می‌گردد و در روایات بسیاری بر آن تأکید شده است.

عزاداری و جزع اختصاصی به ماه محرّم نداشته بلکه ادله آن، شامل هر زمانی می‌گردد بلکه ظاهر مورد برخی ادله عزاداری در غیر ایام مختص عزاست،[۲] بنابراین عزاداری قطعا از مستحبات مؤکد و از افضل اعمال در هر زمانی است.

نکته ای که در این مجال در صدد بیان آن هستیم آن است که عزاداری اگرچه فی حدنفسه مستحب است اما در خصوص ماه محرم، علاوه بر استحباب می‌توان حکم به وجوب کفایی آن نمود.

ادله‌ای که می‌توان بر وجوب عزاداری استدلال نمود به شرح ذیل است:

1. مسلّم است که حفظ و بقاء مذهب شیعه از اوجب واجبات است و یکی از روش‌ها و بلکه مهمترین آنها برای حفظ و بقاء آن در آینده، اهتمام به عزاداری است، زیرا حفظ و بقاء هر مکتب و مذهبی منوط به حفظ علائم و شعائر آن است و عزاداری – همانند شهادت ثالثه در اذان[۳]– قدرمتیقنِ شعائرمذهب بلکه از بزرگ ترین مصادیق اساسی آن است همان طور که عده ای از علما و بزرگان نیز بدان تصریح نموده‌اند و فعلی که دارای چنین ویژگی باشد، ترک آن جایز نیست. همان طور که برخی مانند شیخ بهائی ره در اهمیت جایگاه اذان فرموده اند: «لو أصرّ أهل البلد على ترك الأذان قوتلوا» و این حکم را به اصحاب نسبت داده است با اینکه اذان امری مستحب است.[۴]

بنابراین عزاداری محرم از شعائری است که حفظ و بقاء شیعه متوقف بر آن است ودر مقابل، ترک آن سبب وهن و تضعیف مذهب شیعه – ولو در آینده – می‌گردد. با این بیان چه بسا بتوان گفت عزاداری حتی در غیر ایام محرم و در مصائب سائر ائمه علیهم‌السلام نیز -مخصوصا باتوجه به شبهه‌افکنی افراد مغرض- واجب کفایی می‌باشد.

2. بدیهی است که حرکت و اقدام سیدالشهدا علیه‌السلام اسلام را زنده نمود و از آنجا که این حرکت و اقدام شعائری دارد که نمایانگر آن است، بایستی بدان اهتمام ورزید. از این رو دشمنان و شبهه افکنان دین نیز برای خدشه وارد کردن به دین ابتدا بر شعائر حسینی مستقیم و غیرمستقیم خرده گرفته و اشکال وارد می‌کنند. بنابراین واجب است که شعائر سیدالشهدا علیه السلام و هرگونه فعلی که مصداق عزاداری آن حضرت می‌باشد در جامعه ابراز شود وگرنه رفته رفته اساس دین، تضعیف و مندرس و ازبین خواهد رفت.

3. تبلیغ و نشر دین و هدایت مردم واجب کفایی است و عزاداری نیز یا خودش از مصادیق قدرمتیقنِ تبلیغ و نشر آن است از این جهت که اساس و رکن دین، تولی و تبری است و این مفهوم در عزاداری شکل می‌گیرد و یااینکه عزاداری از باب مقدمه واجب، مقدمه تبلیغ دین است زیرا ارشاد و هدایت مردم نسبت به مجموعه دین به وسیله مجالس عزا شکل می‌گیرد.

4. حفظ نام و یاد ائمه و مظلومیت‌های ایشان به ارتکاز متشرعه واجب است و عزاداری از مهمترین مصادیق تحقق عناوین مزبور است. به عبارت دیگر همان‌طور که حفظ قرآن واجب است حفظ نام و یاد و مظلومیت‌های ائمه نیز که یکی از ثقلین است واجب می‌باشد و ترک آن سبب اندراس نام و مظلومیت‌های ایشان می‌گردد.

در میان بزرگان و مراجع تقلید نیز عده‌ای بر لزوم عزاداری تأکید کرده وعده‌ای مانند حضرات آیات مرحوم آیت‌ﷲ نخچوانی، مامقانی، میرزا جواد تبریزی، حاج آقا تقی قمی، صافی گلپایگانی و روحانی تصریح نموده‌اند که اقامه عزاداری واجب کفایی است.[۵] آیة ﷲ شبیری زنجانی عزاداری را از اوجب واجبات می‌داند.[۶] آیة ﷲ وحید خراسانی نیز ترک آن را جایز نمی‌دانند.[۷] آیت‌ﷲ سیستانی نیز عزاداری را از مهم ترین شعائر دینی دانسته به گونه‌ای که نباید در اهتمام به آن کوتاهی شود.[۸]

تعابیر برخی دیگر بالاتر است، مرحوم آیةﷲ ميلاني، عزاداری را از ضروریات مذهب و برخی دیگر آن را از شعائر امامت و ملحق به اصول دین دانسته که بایستی در جامعه اعلان و ابراز گردد.[۹]

به نظر می‌رسد سائر فقهاء که عزاداری را مستحب دانسته‌اند نیز در مقام بیان حکم فی حد نفسه آن بوده‌اند و نه به لحاظ ترتب عناوینی که گذشت و از این جهت بعید است در میان بزرگان، اختلافی در وجوب کفایی عزاداری باشد.

قابل ذکر است که وجوب کفایی عزاداری به مثابه سائر وجوب های کفایی مانند غسل و کفن میت نمی‌باشد زیرا جایگاه عزاداری با توجه به ادله‌ای که گذشت بسیار والاست به گونه ای که در مرتبه رکن دین محسوب می‌شود. همچنین وجوب کفایی بدین معناست که عزاداری هم به لحاظ کمیّت و هم کیفیّت باید به گونه‌ای باشد که از سویی شعاریت و علامت بودن آن و از طرف دیگر بایستی سائر عناوین مذکور در نگاه عرف تحقق یابد. بنابراین اگرعزاداری در جامعه شیعه به گونه ای صورت پذیرد که جنبه شعار بودن آن بروز پیدا نکند ویا تبلیغ دین و تولی و تبری و مظلومیت اهلبیت علیهم السلام تضعیف شود یا کمرنگ گردد، وجوب آن امتثال نشده است.

باتوجه به مطالب گذشته، این استدلال که «چون عزاداری مستحب است، ترک آن جایز می‌باشد» صحیح نمی‌باشد بلکه تحقق عزاداری تحت هر شرائطی در جامعه واجب است. بنابراین به بهانه وجود ویروس کرونا یا شیوع آن، جایز نیست مجالس عزاداری را ترک نمود.

مرجع فقید و مدافع حریم تشیع مرحوم آیت‌ﷲ میرزا جواد تبریزی چه زیبا فرمود که»من يحاول تضعيف هذه الشعائر أو التقليل من أهميتها بين شباب الشيعة فهو من الآثمين في حق أهل البيت (عليهم السّلام) و من المسئولين يوم القيامة عمّا اقترفه في تضليل الناس من جهة مظالم الأئمة (عليهم السّلام)، ثبت اللّه المؤمنين على الإيمان و الولاية و اللّه الهادي إلى سواء السبيل» هر كس در تضعيف اين شعائر تلاش كند و يا از اهميت آن در بين جوانان شيعه بكاهد، در حق اهل‌بيت (عليهم‌السّلام) گناه كرده و روز قيامت براى گمراه كردن مردم از جهت ظلم‌هايى كه به ائمه (عليهم‌السّلام) روا شده، مسئول خواهد بود»[۱۰]

والسلام

پی‌نوشت: مباحثات آمادگی دارد نقدها و نظرات وارده به این مطلب را منتشر نماید.

[۱] . مانند صحیحه معاویه بن وهب از امام صادق علیه السلام : إِنَّ الْبُكَاءَ وَ الْجَزَعَ مَكْرُوهٌ لِلْعَبْدِ فِي كُلِّ مَا جَزِعَ- مَا خَلَا الْبُكَاءَ وَ الْجَزَعَ عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ‌علیه السلام فَإِنَّهُ فِيهِ مَأْجُورٌ‌. كامل الزيارات، ص ۱۰۰‌ مرحوم آقای خویی می فرماید: انطباق عنوان الجزع على بعض المصاديق- حتى و لو في بعض الأمصار– كاف في صيرورته مستحباً شرعا. صراط النجاة (المحشى للخوئي)، ج‌۳، ص: ۴۴۲‌ ؛فقه الأعذار الشرعية ،ص: ۳۱۶‌. مرحوم آیة ﷲ تبریزی می فرماید: هذا العنوان(الجزع) یشمل خصوصاً المظاهر غیرالمتعارفة التي يفعلها الشيعة لجلب النفوس و إثارة العواطف تبليغاً لقضية الحسين (عليه السّلام).

[۲] . كامل الزيارات، ص: ۱۰۱‌.

[۳] . مرحوم آیه ﷲ خویی قدس سره می فرماید: لا شبهة في رجحان الشهادة الثالثة في نفسها بعد أن كانت الولاية من متممات الرسالة و مقومات الإيمان و من كمال الدين بمقتضى قوله تعالى الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ بل من الخمس التي بني عليها الإسلام و لا سيّما و قد أصبحت في هذه الأعصار من أجلى أنحاء الشعار و أبرز رموز التشيّع و شعائر مذهب الفرقة الناجية. مستند العروة الوثقى ج ۱۳، ص ۲۵۹- ۲۶۰.

[۴] . الحبل المتين في أحكام الدين، ص: ۱۳۳‌.

[۵] . الدعاة الحسینیة، ص۴۷ منقول از أحسن الجزاء فی إقامة العزاء علی سیدالشهدا علیه السلام،ج۱، ص۳۹۷؛ تبریزی، صراط النجاة، ج‌۹، ص۴۶‌و ج‌۶، ص: ۳۹۸-۳۹۹؛ صافی گلپایگانی، الشعائرالحسینیة، ص۱۱۴؛ فتاوی العلماء الاعلام فی تشجیع الشعائر، ص۱۴؛ طباطبایی قمی، الدلائل في شرح منتخب المسائل، ج‌۱، ص ۷۱۵‌.

[۶] . کانال تلگرام ایشان.

[۷] . استفتاء در کانال فاطمیه حضرت ولیعصر عجل ﷲ فرجه موجود است.

[۸] .رساله جامع، مسأله ۲۲۹۲

[۹] . صد و ده پرسش از آیت‌ﷲ سید محمد هادی میلانی، ص۲۲۴؛ شعرانی، دمع السجوم، ص۵۲.

[۱۰] . تبریزی، صراط النجاة، ج‌۹، ص۴۶‌و ج‌۶، ص: ۳۹۸-۳۹۹ و الأنوار الإلهية، ص ۱۵۲.