چندی است بحث از چالش آیتﷲ دکتر یا حجت‌الاسلام دکتر در محافل حوزوی و دانشگاهی داغ است و رویکردهای موافق و مخالف در مواجه با آن پدید آمده‌است. در این یادداشت به این پدیده از منظر یک چالش کهن در تاریخ و میراث مسلمین می نگرم و به اختصار ابهامات آن را مرور می‌کنم و پژوهش درباره بنیان‌ها و زمینه‌های تاریخی و فرهنگی آن را ضروری می‌دانم.
القاب علمی از گونه لقب تشریف و تکریم از اقسام سه‌گانه القاب است که بر تمایز و برتری شخص در یک وصف یا ویژگی دلالت دارد (ابن حمدون, محمد, التذکرة الحمدونیة , ج ۹ , ص ۳۵۷ ). گرایش به نام‌گذاری اشخاص به لقب در کنار اسم و کنیه در فرهنگ عرب پیش از نزول قرآن رویه‌ای شناخته شده‌است (قلقشندي , أحمد , صبح الأعشى في صناعة الإنشاء , ج ۵ , ص ۴۱۳ – ۴۱۴ ) و قرآن ( « وَلا تَنَابَزُوا بالأَلْقَابِ » حجرات / ۱۱ ) و سنّت ضمن تایید این آیین انسانی در محاورات فقط کاربرد القاب منفی را ممنوع کرد (ابن حنبل , مسند أحمد , ج ۴ , ص ۶۹ , ص ۲۶۰ ) .
شماری از القاب بسیار معنادار و جریان‌ساز هستند و پیامدهای نظری و عملی مهمی در گفتمان‌های سیاسی, علمی, مذهبی, اجتماعی, هنری و … به دنبال دارند و هماره در تاریخ و فرهنگ مسلمین جریان‌های قدرت، سیاست، علم، صنعت، هنر و … برای امتداد اجتماعی مرجعیت و مشروعیت جایگاه خود از ظرفیت القاب در تثبیت و توسعه هیمنه خود استفاده کردند و گویی القاب پیوندی ناگسستنی با اقسام قدرت و توسعه در ساحت‌های گوناگون حیات انسان دارد (بنگرید : قلقشندي , أحمد , صبح الأعشى في صناعة الإنشاء , ج ۵ , ص ۴۵۰ – ۴۱۸ ).
دانشوران علوم حدیث، رجال و تراجم بیش از دیگران به القاب پرداخته‌اند. در نگاه حدیث پژوهان پیشین القاب شامل نام‌ها، کنیه‌ها، نسب و حتی مشاغل نیز هست لذا مفهوم لقب در علوم حدیث اعم از مفهوم نحوی و عرفی آن است که در تقابل با اسم و کنیه است (بنگرید : ابن حجر عسقلاني , نزهة الألباب في الألقاب , ص ۳۸ ).
مسائل نظری و بنیادین لقب پژوهی از اهمیت زیادی برخوردار است و همچنان ابهامات زیادی در مبانی، تاریخچه، رویکردها، معیارها و اهداف آن وجود دارد.
مهم ترین سویه های ابهام در القاب علمی عبارتند از :
۱) ابهام در چرایی، زمینه‌ها و آغازه پدیداری لقب‌گزینی میان دانشوران
۲) ابهام در نظام القاب علمی از آغاز تا فرجام
۳) ابهام در مبانی دینی برخی از القاب خاص
۴) ابهام در معیارهای احراز و اعطای القاب
۵) ابهام در فرایندهای حاکم بر ترفیع القاب
۶) ابهام در توالی و ترتیب منطقی القاب
۷) ابهام در مراجع ذی‌صلاح در اعطای القاب
۸) ابهام در شاخص‌های سنجش اصالت القاب
۹) ابهام در تشخیص القاب اکتسابی از القاب اعطایی
۱۰) ابهام در بنیان‌ها، رویکردها و اهداف القاب اعطایی
۱۱) ابهام در پیشینه و تطورات فرایندهای اعطای القاب
۱۲) ابهام در زمینه‌ها و بسترهای مذهبی و سیاسی القاب اعطایی
۱۳) ابهام در تاریخ‌گذاری، تداول، اشتهار و تواتر القاب
۱۴) ابهام در تعامل جریان‌های قدرت، سیاست و مذهب با القاب
۱۵) ابهام در نقش حوزه‌ها، مکاتب و مدارس فکری در القاب اعطایی
۱۶) ابهام در فراگیری تاریخی و گستردگی جغرافیایی القاب در تاریخ اسلام
۱۷) ابهام در کارکردها و پیامدهای القاب
۱۸) ابهام در تناسب و وجه شبه دارندگان القاب با مفهوم حقیقی لقب
۱۹) ابهام در تبیین چرایی کثرت و تنوع القاب
۲۰) ابهام در جواز مَجاز و غلو در القاب
۲۱) ابهام در چرایی تمایل دانشوران مسلمان به تکثیر القاب
۲۲) ابهام در پیوند القاب با جایگاه اجتماعی و سیاسی اشخاص
۲۳) ابهام در نقش سیاست و ثروت در اعطای القاب به اشخاص.
این ابهامات درباره القاب دانشوران علوم اسلامی دیگر چون فقه، تفسیر، کلام، اصول و … نیز مطرح است. در بخشی از کتاب اسطوره بخارا به این مسئله و ابهامات آن پرداخته‌ام.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
