حضرت آیت‌ﷲ خامنه‌ای وقتی می‌خواست عالِم‌پروری را در سایر نقاط کشور یادآوری کند، از شخصیتی نام برده بود که الگوی این‌گونه رفتار محسوب می‌شد: «ای کاش سیره عملی بزرگانی مثل آقای آخوند را ببینیم تا امروز هم جریان پیدا کند. بزرگانی بروند و در شهرهایی بمانند. بگذاریم اساطین علم در همه بخش‌های این کشور باشند، در همه شهرها حوزه‌های علمیه حقیقی و مجتهدپرور به وجود بیاید و مردم در همه جا به رکن رکینی مثل آقای آخوند ملاعلی متکی باشند». آیت‌ﷲ خامنه‌ای، آخوند ملاعلی همدانی را نماد بارز روحانیونی می‌داند که در حوزهٔ دیار خود قدم گذاشته و مایهٔ تحوّل شده‌اند.

آخوند ملاعلی همدانی از روحانیون بنام همدان محسوب می‌شود. زمانی که مرحوم حائری یزدی به قم مشرف شد، وی نیز از نخستین افرادی بود که به محفل درسی ایشان پیوست. ملاعلی نزدیک به ده سال از محفل مؤسس حوزهٔ قم استفاده برد. در سال ۱۳۵۰ قمری اما مردم همدان نامه‌ای به مرحوم حائری نوشتند و درخواست کردند تا روحانی وارسته‌ای را به آن شهر بفرستد و امور دینی مردم را سامان دهد. مرحوم حائری هم به شاگرد خود امر کرد و ملا علی را به همدان فرستاد.

ملاعلی در قم به محفل درسی باثباتی دست یافته بود. یکی از تذکره‌نویسان در شرح احوالی آورده است: «قبل از آنکه من به قم بیایم، مجلس درسی آخوند ملاعلی همدانی رونقی بسزا داسته است ولی متأسفانه به همدان مراجعت فرموده بودند و من به فیض‌یابی آن موفق نشدم.» این گفتار نشان می‌دهد که مجلس درسی ملاعلی بسیار پرآوازه بوده و با گذشت سال‌ها همچنان گرما و حلاوت داشته و حسرت بسیاری را برمی‌انگیخته است.

گفته می‌شود که او به دلیل داشتن استعداد بارز و سعی و تلاش فراوان، یکی از شاگردان مورد توجه مرحوم حائری بوده است. نقل شده که مرحوم حائری هر وقت نیاز به کشف معنای لغت یا مراجعه به آدرس و سند روایتی را داشتند می‌فرمودند: از کتابخانه سیار یا متحرک (مقصود آخوند ملاعلی) استفاده شود.

رهبر انقلاب در جای دیگری از سخنان خود در مورد ملاعلی آورده بودند: «یکی از چیزهایی که بنده مکرر از افراد متعدد شنیدم این است که ایشان در رجال هم متبحر بودند. و این برای یک فقیه فضیلت خیلی بزرگی است که در علم رجال، صاحب نظر باشد و مقلد نباشد. علاوه بر این ایشان با تفسیر و اخبار هم خیلی مأنوس و محشور بودند». اما نکته‌ای که سبب شد ملا علی همدانی در کلام رهبری مورد تقدیر قرار گیرد این نکته بود: «آن چیزی که نظر من را در شخصیت مرحوم آقای آخوند جلب کرد منهای همهٔ فضایل دیگر، این است که مجتهد عالی‌مقامی مثل آقای آخوند ملاعلی در هر حوزه‌ای می‌رفت، بلا شک یا در رأس قرار می‌گرفت یا جزو رئوس بود. حتی ایشان در درجه دوم قرار نمی‌گرفت.»
از نظر علم و دانش، مرحوم آخوند هم‌ردیف با دیگر مراجع عظام قم و نجف بوده است اما هیچ‌گاه به انتشار رساله عملیه اقدام نکرد. وی بارها گفته بود: «به هر کدام از این رساله‌های عملیه موجود که انتشار یافته‌اند عمل کنید، مبرا از تکلیف و مسقط ذمه است و نیازی به چاپ رساله دیگری نیست.»

آخوند ملا علی با ورود به همدان مورد استقبال زیادی قرار گرفت. در مجلسی که میان روحانیون همدان شکل گرفته بوده و علامه امینی هم حضور داشته‌اند یکی از روحانیون لب به سخن می‌گشاید که بنده چه کارهای مفید و عام‌المنفعه‌ای را در همدان انجام داده‌ام اما مردم همدان به سراغ آخوند ملا علی رفته‌اند و مرا تنها گذاشته‌اند. مرحوم آخوند بالبداهه در آن محضر لب به سخن می‌گشاید و می‌گوید: «آری! فلانی راست می‌گوید: مردم ایران نوعاً بی‌وفا هستند و قدر زحمات را پاس نمی‌دارند؛ کشور ایران را عمر خلیفه ثانی فتح نمود ولی مردم او را رها نموده و دور علی^(ع) و اولاد او را گرفتند.»

مواجهه با سیاست

مرحوم ملا علی اما دلبستهٔ بحث و علم و دانش‌اندوزی بود و به امورات سیاسی التفات چندانی نداشت. در اوج مبارزات علیه رژیم پهلوی کمتر فعالیت سیاسی از وی گزارش شده است. زمانی که لایحهٔ انجمن‌های ایالتی و ولایتی دغدغهٔ اصلی روحانیون مبارز بود، وی به امام خمینی پیام فرستاده بود: «ابوذر! کمی آرام و قدری یواش‌تر». و امام خمینی در پاسخ گفته بود که «سلمان! کمی حرکت و کمی قدم به پیش». این مواجههٔ ملا علی با امام خمینی خبر از مواجههٔ وی با امر سیاست می‌دهد. مواجهٔ او با امام خمینی بازتاب‌دهندهٔ دو نحوه گرایش اصلی میان روحانیون شیعه در طول تاریخ است. از میان شاگردان ملا علی، مرحوم آیت‌ﷲ طالقانی و شهید محمد مفتح به سمت فعالیت‌های سیاسی کشیده شدند و دیگر شاگردان کمتر فعالیتی در امور سیاسی کردند و به تحصیل و تدریس بسنده کردند.

ملأ علی همدانی در تیرماه ۱۳۵۷ و در اوج مبارزات سیاسی دچار کسالت احوالی شد و به انگلستان جهت مداوا رفت. او در ۳۱ تیرماه ۵۷ درگذشت. پیکر او به همدان انتقال یافت. تشییع جنازهٔ او اما به یکی از بزرگ‌ترین تظاهرات علیه رژیم پهلوی بدل شد. خبرگزاری‌های بزرگ جهان مراسم تشییع ملا علی را بازتاب دادند. رویترز گزارش داد: «هنگامی که پلیس سعی می‌کرد از به آتش کشیدن یک منطقه ممنوعه به وسیله گروهی از مردم جلوگیری کند، ۱۶ نفر مجروح شدند. منابع مذکور گفته‌اند که هنگام وقوع این حادثه صدای تیراندازی شنیده شده است. حادثه هنگامی آغاز شد که جمعی از مردم قصد داشتند در مراسم عزاداری یک رهبر مذهبی به نام آیت‌ﷲ ملا علی آخوند همدانی شرکت کنند.» در آن مراسم تشییع جنازه دو نفر به شهادت رسیدند. ملا علی اگرچه خود به امور سیاسی وارد نشد اما پس از مرگش به جرقه‌ای سیاسی در شهر همدان بدل شد. وی در خاک همدان آرمید. مردم همدان او را به عنوان یکی از مفاخر این شهر یاد می‌کنند. فرزند وی حسین معصومی همدانی – پژوهشگر معاصر- یادگاری از این عالم فرهیختهٔ همدان است. روحش شاد.

عکس‌ها از وارثون.