دائرة‌المعارف، Encyclopedia، یا دانشنامه گرچه همواره نقش مهمی در تاریخ علوم داشته‌اند و می‌توان تالیف اولین دانشنامه‌ها را مربوط به دوران پیش از میلاد مسیح دانست، اما از قرن هجدهم به این سو، دانشنامه‌نویسی چنان تحولی یافت که بهتر است به آنچه پیش از آن تولید می‌شده، شبه‌دانشنامه گفت. گرچه عبدالحسین خسروپناه رییس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، در گفتگو با مباحثات، همچنان معتقد است آنچه تا امروز در مجامع علمی ایران تولید شده، شبه‌دانشنامه بوده و تنها دو یا سه دانشنامه علمی و جدی می‌توان در این میان یافت.

سال‌هاست که حوزه‌های علمیه نیز به طور جدی پا به میدان دانشنامه‌نگاری گذاشته و در ادامه «موسوعه»نگاری‌هایی که در تاریخ حوزه‌های علمیه مرسوم بوده، نزدیک به دو دهه است که وارد تجربه تازه‌ای شده است. دانشنامه‌های فراوانی در سال‌های اخیر در حوزه‌های علمیه تولید شده و انتشار یافته و بسیاری نیز در مراحل مقدماتی یا نهایی هستند.

دانشنامه قرآن‌شناسی با ۹۰۰ مدخل

پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی، یکی از مراکز حوزوی است که در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با ریاست علی‌اکبر رشاد، از سال ۱۳۷۹ آغاز به کار کرده و آنچنانکه حسینی بوشهری مدیر حوزه‌های علمیه در مراسم رونمایی از «دانشنامه فاطمی» گفته، تاکنون بالغ بر ۸۰۰ جلد دانشنامه منتشر کرده است. «دانشنامه فاطمی» که با حضور آیت‌ﷲ مکارم شیرازی، نوری همدانی و رضا استادی رونمایی شد، با همکاری بیش از ۱۰۰ پژوهشگر و ویراستار حوزوی و در زمانی نزدیک به ۱۰ سال، سرانجام در ۶ جلد تالیف و منتشر شد. رضا استادی، عبدالکریم بهجت‌پور و مهدی پیشوایی، برخی از اعضای شورای علمی این دانشنامه بوده‌اند؛ دانشنامه‌ای شامل ۱۲۰ مدخل علمی درباره منزلت و شخصیت حضرت زهرا، حکمت و معارف فاطمی و همچنین مباحث اجتماعی و حقوقی درباره زن و خانواده است.

پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی همچنین در سال ۱۳۸۱، دانشنامه امام علی علیه‌السلام را در ۱۱۰ مقاله، در ۶ گروه حکمت و الهیات، حقوق، سیاست، اقتصاد، تاریخ و سیره و مرجع‌شناسی، مجموعا در ۶ هزار صفحه و ۱۲ جلد تولید و منتشر کرد. مجموعه منابعی که در تولید این دانشنامه مورد استفاده قرار گرفته، بالغ بر ۲ هزار منبع فارسی، عربی و انگلیسی بوده است. سید جعفر شهیدی و سید یحیی یثربی، از اعضای شورای علمی این دانشنامه بوده‌اند.

هم‌اکنون دانشنامه قرآن‌شناسی در پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی در حال تولید است. این دانشنامه در ۹۰۰ مدخل اصلی و در سه بخش «علوم قرآنی»، «حکمت نظری» و «حکمت عملی» و با هدف «معرفی درست و دقیق قرآن کرم و تبیین متقن و مستند هویت و حقانیت آن»، «تبیین بالندگی و کارایی تعالیم قرآن کریم» و همچنین «نقد آرای انحرافی و پاسخ به پرسش‌های اساسی و شبهات شایع در حوزه علوم قرآنی و معارف قرآن»، تالیف خواهد شد. بخش علوم قرآنی این دانشنامه به منطق فهم قرآن و همچنین تاریخ قرآن و علوم قرآنی خواهد پرداخت. بخش «حکمت نظری»، با نگاهی درون‌قرآنی، قرآن کریم را از زاویه دانش‌هایی مانند معرفت‌شناسی، فلسفه علم، فلسفه، عرفان، فلسفه دین، کلام و مطالعات ادیان مورد بررسی قرار خواهد داد و بخش «حکمت عملی»، از زاویه حوزه‌های متفاوت علوم انسانی، مانند اندیشه اجتماعی، مدیریت، سیاست، اقتصاد، فقه و حقوق و…، به تبیین مفاهیم و مضامین قرآن کریم خواهد پرداخت. سید محمد غروی، محمدعلی مهدوی‌راد و ابوالقاسم مقیمی، از اعضای شورای علمی این دانشنامه هستند.

یکی دیگر از دانشنامه‌های در دست تولید این مرکز، دانشنامه نبوی است که هنوز در مراحل مقدماتی قرار دارد.

پیشگام دانشنامه‌نگاری معاصر در حوزه‌های علمیه

«موسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت» را اما شاید بتوان اولین مرکز دانشنامه‌نویسی معاصر در حوزه‌های علمیه دانست؛ چرا که آیت‌ﷲ خامنه‌ای، ۱۲ بهمن ۱۳۶۹ در حکمی خطاب به آیت‌ﷲ هاشمی شاهرودی نوشت: «مسئولیت ایجاد و اداره موسسه‌ای برای تهیه این دائرة‌المعارف را به جنابعالی محول می‌کنم تا با همکاری علمای بزرگوار و فضلای ممتاز حوزه‌های علمیه، این خدمت ماندگار را در زمانی مناسب برای جهان اسلام به انجام رسانید.»

این موسسه تاکنون ۳۰ جلد از «موسوعه فقه اسلامی بر اساس مذهب اهل بیت» را به زبان عربی تولید کرده که در ۶ عنوان کلی اصطلاحات فقهی شرعی، عناوین ابواب و مسائل فقهی، موضوعات احکام شرعی، عناوین احکام شرعی، عناوین وضعی و حقوقی و همچنین عناوین مرتبط با فقه، دسته‌بندی شده است. در این دانشنامه فقه شیعی، برای نخستین بار، آرا و نظرات فقها و مراجع نامدار شیعه جمع‌آوری شده و مدخل‌های فقهی به ترتیب حروف الفبا آورده شده است. آخرین مدخل جلد سی‌ام دانشنامه فقه اهل بیت، «تقلص شفتین» است (که به بحث پیرامون نظرات فقها درباره دیه جمع شدن لب‌ها می‌پردازد.) و بنابراین موسوعه مذکور، همچنان در ابتدای راه است و شاید اتمام آن تا نیم قرن به طول بینجامد.

موسسه مذکور، علاوه بر موسوعه فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، دانشنامه‌های دیگری را نیز منتشر کرده و برخی دیگر نیز همچنان در حال انتشار هستند؛ از جمله فرهنگ فقه که تاکنون ۵ جلد از آن منتشر شده، و نیز دانشنامه ۱۴ جلدی «غدیر در کتاب و سنت و ادب»، معجم ۶ جلدی «فقه الجواهر» و نیز معجم ۶ جلدی کتب شیخ طوسی که به اتمام رسیده‌اند.

دانشنامه علوم عقلی؛ در ابتدای راه

مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی، یکی دیگر از مراکز حوزوی است که با هدف تالیف و انتشار دانشنامه‌های اسلامی در رشته‌های منطق، فلسفه، کلام و عرفان راه‌اندازی شده است. این مرکز وابسته به موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی به ریاست آیت‌ﷲ مصباح یزدی است. این مرکز پیش از ورود به دانشنامه‌نویسی در رشته‌های مذکور، اصطلاح‌نامه‌های مرتبط با هر کدام از موضوعات را فراهم کرده و تاکنون اصطلاح‌نامه معرفت‌شناسی در دو جلد انتشار یافته، دو جلد از اصطلاح‌نامه ۶ جلدی عرفان نظری نیز منتشر شده و آنچنانکه محمد کریمی، قائم مقام این مرکز به مباحثات می‌گوید، اصطلاح‌نامه فلسفه و کلام، تا پایان سال آینده عرضه خواهد شد.

علاوه بر اصطلاح‌نامه، ۳۰۰ مدخل دانشنامه منطق در مرکز دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی تالیف شده که جلد اول آن در سال آینده چاب خواهد شد. محمد کریمی، برخی از تنگناهای موجود درباره دانشنامه‌نویسی در حوزه‌های علمیه را کمبود پژوهشگر حوزوی در برخی زمینه‌ها از جمله منطق و همچنین دشواری باب‌بندی و رسیدن به شیوه نظام‌مند تقسیم‌بندی مباحث عرفان می‌داند.

دانشنامه آثار علمای شیعه، یکی دیگر از دانشنامه‌های در حال تالیف در حوزه‌های علمیه است که بر اساس اعلام موسسه کتاب‌شناسی شیعه، در ۴۰ جلد و ۳۰ هزار صفحه و به زبان‌های فارسی و عربی منتشر خواهد شد.