علم کلام در حوزه‌های علمیه، هنوز آنچنانکه باید و شاید با تحولات زمانه و مقتضیات روز هماهنگ نشده و روشن‌ترین نشانه آن، شاید همین که هنوز درخشان‌ترین آثار کلامی شیعه را می‌توان در سده‌های ۷ و ۸ هجری یافت؛ آثاری مانند تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی و باب حادی عشر که علامه حلی در باب یازدهم کتاب «منهاج الصالح»، به اختصار و جامعیت، درباره اصول دین سخن گفته است.
در سال‌های اخیر نیز توجه بسیاری از مراجع عظام تقلید، علما و بزرگان حوزه و دیگر چهره‌های حوزوی و سیاسی مانند آیتﷲ خامنه‌ای، بیش از پیش معطوف به علم کلام و توسعه و گسترش و تعمیق آن شده است.
کلام اسلامی از کتاب‌های درسی حوزه باشد
آیتﷲالعظمی صافی گلپایگانی، دوشنبه ۶ بهمن ۱۳۹۳، در دیدار تعدادی از اساتید علم کلام در حوزه‌های علمیه، بار دیگر بر ارزش و اهمیت این علم تاکید کرد و گفت: در زمان‌های گذشته، طلاب و علما کتاب‌های کلامی را می‌خواندند و از نظر عقاید اسلامی، از کتب دیگر بی‌نیاز می‌شدند. یکی از آن کتاب‌ها، شرح باب حادی عشر و دیگری کتاب شرح تجرید بود که از کتاب‌های درسی حوزه‌ها بودند و اکثر آقایان اهل علم، آنها را با دقت می‌خواندند، ولی متاسفانه الان این کتاب‌ها در حوزه کمتر خوانده می‌شود.
این مرجع تقلید شیعیان، در همین سخنان، علاوه بر تاکید بر لزوم آشنایی طلاب با علوم قرآن و علوم حدیث، این دو را هدف و مقصد اصلی مجتهدین و فقها خواندند و با این حال، از مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواست که شرح باب حادی عشر و شرح تجرید را دوباره کتاب‌های درسی حوزه قرار دهند و طلاب عزیز را ترغیب و تشویق نمایند تا آنها را خوانده و از آنها امتحان بگیرند.
کلام؛ تنها راه حل مشکلات فکری و عقیدتی جوانان
چندی پیش نیز آیتﷲ عبدﷲ جوادی آملی، ۱۷ دی ۱۳۹۳ در سومین مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که با عنوان «مکتب اهل بیت و احیای علم کلام» در مدرسه عالی دارالشفا برگزار شد، بر لزوم توجه بیشتر به علوم عقلی و نیز اهمیت علم کلام تاکید کرد و گفت: امروز جوانان و جامعه ما به مشکلات فکری و عقیدتی مبتلا هستند که تنها با علم کلام می‌توان آنها را حل کرد.
آیتﷲ جوادی آملی همچنین در این سخنان به بنیان‌های کلامی فقه و اصول اشاره کرد و افزود: در فقه و اصول اگر مسائلی مطرح می‌شود، پشتوانه آن علم کلام است. بنابراین باید گروهی شامل افراد صاحب‌نفس تشکیل شود که به صورت جدی به علم کلام توجه کنند و در این خصوص به شاگردپروری و برگزاری کلاس و تحقیق همت بگمارند.
وی همچنین با اشاره پدیده تکفیر و گروه‌هایی مانند داعش گفت: تعصب و جهالت، نمونه‌ای مانند داعش را تربیت می‌کند و راه مبارزه با تعصب و جهالت، تقویت علوم عقلی مانند کلام است که باید در این حوزه فعالیت جدی‌تری صورت بگیرد.
تدریس کلام در سطح و خارج حوزه‌های علمیه
آیتﷲ جعفر سبحانی نیز در پیامی به سومین اجلاس مجمع عمومی جامعه مدرسین که ۱۸ دی ۱۳۹۳ در این نشست قرائت شد، با تاکید بر لزوم تدریس کلام اسلامی در دو صورت سطح و خارج حوزه‌های علمیه، گفت: ما در زمانی زندگی می‌کنیم که اگر فکری در یکی از نقاط جهان تولید می‌شود، چند دقیقه دیگر در همه جهان منعکس می‌شود، آیا با وجود چنین ابزارهایی، جا دارد که حوزه ما از توجه به علوم عقلی دور باشد؟
در بخش دیگری از پیام آیتﷲ سبحانی، به تلاش‌ها و مجاهدت‌های کلامی امام رضا علیه‌السلام برای دفاع از مذهب حق اشاره کرد و افزود: مذاکره امام هشتم، عالم آل محمد، حضرت رضا علیه‌السلام در مجلس مامون با پیروان ادیان مخالف، حتی مادی و طبیعی، تا چه رسد جبری و قدری، حاکی از آن است که محیط اسلامی با یک رشته افکار مخالف با مبانی اسلامی روبرو شده و در چنین شرایطی بود که حضرتش با همگان با منطق قوی و نیرومند سخن گفت.
وی همچنین با اشاره به اقدامات موسسه امام صادق علیه‌السلام در ۲۳ سال حیات خود، گفت که این موسسه «گام‌هایی در این راه برداشته و با مراجعه به مجله کلامی موسسه و در نظر گرفتن فارغ‌التحصیلان آن و پایان‌نامه‌های تدوین شده، موقعیت و خدمتگزاری آن روشن می‌شود.»
علاوه بر موسسه امام صادق علیه‌السلام، مرکز تخصصی علم کلام نیز با اشراف آیتﷲ جعفر سبحانی از سال ۱۳۷۰ تاسیس شده که یکی از پرسابقه‌ترین مراکز تخصصی در حوزه‌های علمیه است.
آیتﷲ جعفر سبحانی در بخش پایانی پیام خویش، بر قدر و جایگاه ارزشمند علم کلام و عالمان کلامی تصریح کرده و گفته است: «باید مسائل عقیدتی و فکری در همه سطوح تدریس شود و منزلت عالمان کلامی، همسنگ عالمان فقه و اصول است و کلام اسلامی بسان فقه و اصول، به دو صورت سطح و خارج تدریس شود. به امید آن روز.»
در مهرماه سال جاری و در جریان مراسم افتتاحیه شعبه مجمع عالی حکمت اسلامی در مشهد مقدس، آیتﷲ غلامرضا فیاضی رییس هیئت مدیره این مجمع فلسفی، بر ضرورت توجه بیشتر حوزه‌های علمیه به فلسفه و کلام در کنار فقه و اصول تاکید کرد و گفت: همانگونه که ما باید به دنبال پیامبر صلیﷲعلیه‌وآله و معرفت امام علیه‌السلام باشیم تا از معارف وحیانی مطلع شویم، باید به دنبال تعقل و شکوفا کردن این حجت خدا در وجود خودمان نیز باشیم؛ به ویژه در حوزه‌های دینی، ضرورت توجه به این امر بیشتر احساس می‌شود.
فراگیری فقه اکبر؛ از کودکان تا حوزه‌ها
آیتﷲ خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب نیز در دیدارهای مختلف با روحانیون، عالمان و دانشمندان علوم عقلی، و همچنین اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه، بر آموزش و فراگیری علوم عقلی اعم از فلسفه و کلام تاکید کرده و ۲۹ دی ۱۳۸۲ در دیدار جمعی از نخبگان و علمای حوزه، فلسفه اسلامی را فقه اکبر خواند و آن را مبنای همه معارف دینی در ذهن و عمل خارجی انسان دانست.
مقام معظم رهبری، علاوه بر توصیه به نوشتن فلسفه برای کودکان گفت: به نظر من بین فلسفه و کلام هم نباید دعوا قائل شد. مهمترین کتاب کلامی ما را یک فیلسوف یعنی خواجه نصیر نوشته، اما در واقع فلسفه است. ما باید اینها را به همدیگر نزدیک کنیم. هیچ مانعی ندارد. فلسفه و کلام و عرفان، وجوه تفارقی دارند، وجوه اشتراکی هم دارند. ما باید اینها را به عنوان علوم عقلی … یا به یک معنا حکمت … مورد توجه قرار دهیم و دنبال کنیم.
آیتﷲ خامنه‌ای ۱۵ شهریور ۱۳۹۱ نیز در دیدار با اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه، ضمن تاکید بر اینکه مبنای اصلی کار در حوزه‌های علمیه، تربیت فقیه است، با این حال خاطرنشان کرد: لازم است در کنار توجه به این مبنای اصلی، به آموزش و فراگیری علوم عقلی از اعم از فلسفه کلام نیز اهتمام شود.
همایش ملی نقد اعتزال نو
توجه بیش از پیش به کلام اسلامی، امروز اما تنها محدود به مراجع عظام تقلید نیست و بزرگان حوزه و علما و فضلا نیز بر آن تاکید می‌کنند. حجت‌الاسلام والمسلمین نجم‌الدین مروجی طبسی، از اساتید برجسته حوزه علمیه قم و صاحب آثار متعددی در کلام، حدیث، مهدویت و…، شهریور سال گذشته در گفتگو با مباحثات، درس خارج کلام را از ضرورت‌های امروز حوزه دانست و گفت: اگر جهانی فکر کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که بسیار عقبیم. یک حوزه مقدسه قم است و کل دنیای اسلام. باید خیلی تحرک داشته باشیم و گام‌های بلندتر و سریع‌تری برداریم.
تاکیدهای مراجع عظام تقلید و بزرگان و اساتید حوزه، به روشنی نشانگر اهمیت بی‌اندازه کلام اسلامی در شکل‌گیری و تقویت فرهنگ اسلامی است. در تازه‌ترین رخداد کلامی در کشور، همایش ملی نقد اعتزال نو، ۱۸ دی ۱۳۹۳ با حضور اندیشمندان داخلی و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی، از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و با همکاری انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه قم و همچنین موسسه پزوهشی حکمت و فلسفه ایران و برخی نهادهای حوزوی دیگر برگزار شد و در ضمن آن، از مجموعه ۵ جلدی «جریان‌شناسی و نقد اعتزال نو» با حضور شورای عالی مجمع تقریب مذاهب، رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و برخی از چهره‌های حوزوی رونمایی شد.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
