زین الدین علی بن احمد شامی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۱۱-۹۶۵) از معدود عالمان شیعه است که به رغم آثار و مؤلّفات بسیار و بیشترین تأثیر در حوزههای علمی شیعه، هنوز اما آن چنان که باید شناخته شده نیست. تحقیق و نشر مجموعه آثار شهید ثانی به صورتی منظم و روشمند که به همّت مرکز احیای آثار اسلامی صورت گرفته، گامی است بلند در مسیر احیای آثار آن عالم ارجمند و بازشناساندن وی به جامعه علمی شیعه و جهان اسلام.
۳۰ سال مرکز احیای آثار اسلامی
احیای آثار اسلامی، به عنوان یکی از واحدهای اصلی بخش تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامی در سال ۱۳۶۴ با هدف بازسازی انتقادی متون اساسی شیعی آغاز به کار کرد. همزمان با گسترش بخش تحقیقات و تغییر نام آن به مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، فعالیت این واحد نیز گسترش یافت، تا آنکه پس از یک و نیم دهه تلاش علمی، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی در قالب پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شکل گرفت و از دل واحد احیای آثار، مرکز احیای آثار اسلامی پدید آمد. این مرکز طی این مدت با بهرهگیری از دانش و تجربه محقّقان نامورِ تصحیح انتقادی متون و استفاده از آخرین یافتههای این عرصه، آثار بسیاری را تصحیح و منتشر ساخته است و به عنوان مرکزی کارآمد در این عرصه شناخته میشود. تاکنون آثار بسیاری از کارهای این مرکز در جشنوارههای علمی کشور از جمله کتاب سال حوزه و کتاب سال جمهوری اسلامی برگزیده و مورد تقدیر قرار گرفته است.
نخستین کارهای تحقیقی این مرکز شامل تحقیق و نشر تکنگاریهایی از آثار بزرگانی چون علامه حلّی، شهید اول، شهید ثانی، نراقی پدر و پسر و فیض کاشانی میباشد. امروزه مرکز احیای آثار اسلامی با توجه به نیاز جوامع علمی و در راستای رویکردهای جدید دفتر تبلیغات اسلامی در پی تصحیح انتقادی و نشر آثار و اندیشههای اندیشمندان شیعه بهصورتی نظاممند میباشد که عمدتا در دو محور متمرکز است: مجموعه آثار اعلام الشیعه در قالب موسوعه آثار، و مجموعه میراث موضوعی در قالب مجموعه آثار موضوعی.
بخش اوّل در پی تصحیح انتقادی و نشر آثار عالمان بزرگی چون شرف الدین، علامه بلاغی، شهید اوّل، شهید ثانی، شیخ بهایی، کاشف الغطاء و … میباشد. تاکنون موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف الدین، موسوعة العلاّمه البلاغی، موسوعة الشهید الأول و موسوعة الشهید الثانی منتشر شده و آثار دیگران نیز در دست تحقیق است.
بخش دوّم نیز در پی شناسایی و گردآوری آثار تخصّصی موضوعی در حوزه میراث فقهی، میراث اخلاقی و عرفانی، میراث فلسفی و کلامی میباشد.
۱۵ سال تلاش، ۳۰ جلد آثار شهید ثانی
تازهترین کار گسترده و سنگین مرکز احیای آثار اسلامی که سرانجام به فرجامی نیکو رسیده، مجموعه آثار شهید ثانی است که با عنوان «موسوعة الشهید الثانی» در ۳۰ مجلد به گونهای نظاممند و دقیق، مناسب و چشمنواز در سال ۱۳۹۲ منتشر شده و به عنوان «برگزیده» شانزدهمین دوره همایش کتاب سال حوزه و سی و دومین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی انتخاب شده است.
مجموعه ۳۰ جلدی آثار شهید ثانی که با همّت پژوهشگران و به سرپرستی حجتالاسلام والمسلمین علی اوسط ناطقی فراهم آمده و بهوسیله پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده، در واقع محصول فعالیّتهای گسترده و تلاش مستمّر ۱۵ ساله کسان بسیاری است که چه بسا نامشان در این مجموعه نیامده است. اعضای شورای پژوهش، اعضای هیئت علمی، محققان رسمی، پژوهشگران مدعوّ، نیروهای اجرایی و خدماتی مرکز احیای آثار اسلامی و مخصوصا کادر فنّی مجرّب و کارآمد و نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی که هر کدام سهم بسزایی در این کار بزرگ داشتهاند.
۵۵ اثر شهید ثانی؛ از منیة المرید تا تمهید القواعد
«موسوعة الشهید الثانی» شامل ۵۵ اثر از آثار شهید ثانی در موضوعات مختلف است.
مجلدهای این موسوعه به ترتیب زیر است:
۱- مقدمه: مقدّمه این اثر در یک جلد با عنوان «المدخل؛ الشهید الثانی حیاته و آثاره» است که به همّت موسسه کتابشناسی شیعه تهیه و تدوین شده است و در آینده نزدیک منتشر خواهد شد.
۲- جزء اوّل (۱): منیة المرید فی أدب المفید والمستفید.
۳- جزء دوّم (۲-۶): الرسائل که شامل این رسالهها است: کشف الریبة، مسکن الفؤاد، التنبیهات العلیّة، البدایة، الرعایه لحال البدایة فی علم الدرایة.
۴- جزء سوّم (۷-۳۰): الرسائل که شامل رسالههای زیر است:
تخفیف العباد فی بیان احوال الإجتهاد، تقلید المیت، العداله، ماء البئر، تیقن الطهارة والحدث والشک فی السابق منها، الحدث الأصغر اثناء غسل الجنابه، النیّه، صلاة الجمعة، الحث علی صلاة الجمعة، خصائص یوم الجمعة، نتائج الافکار فی بیان حکم المقیمین فی الاسفار، اقل ما یجب معرفته من احکام الحج و العمرة، طلاق الغائب، میراث الزوجة، الحبوة، اجوبة مسائل زین الدین بن ادریس، اجوبة مسائل الشیخ حسین بن زمعة المدنی، اجوبة مسائل احمد المازحی، اجوبة مسائل السیّد شرف الدین السماکی، و اجوبة مسائل النجفیّة.
۵- جزء چهارم (۳۱-۴۳): الرسائل؛ که شامل رسالههای زیر است:
تفسیر آیة البسملة، الاسطنبولیة فی الواجبات العینیة، الاقتصاد والارشاد الی طریق الاجتهاد، وصیة نافعة، شرح حدیث «الدنیا مزرعة الآخرة»، تحقیق الاجماع فی زمن الغیبة، مخالفة الشیخ الطوسی رحمه ﷲ لاجماعات نفسه، ترجمة الشهید مقلمة الشریف، حاشیة خلاصة الاقوال، حاشیة رجال ابن داود، الاجازات، الانهاءات و البلاغات، و الفوائد.
۶- جزء پنجم (۴۴): تمهید القواعد.
۷- جزء ششم تا نهم (۴۵): الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة.
۸- جزء دهم و یازدهم (۴۶): روض الجنان فی شرح ارشاد الأذهان.
۹- جزء دوازدهم (۴۷-۴۹): المقاصد العلیة و حاشیتا الالفیة.
۱۰- جزء سیزدهم (۵۰): الفوائد الملیة.
۱۱- جزء چهاردهم (۵۱-۵۲): حاشیة شرائع الاسلام و حاشیة المختصر النافع.
۱۲- جزء پانزدهم (۵۳): حاشیة القواعد (فوائد القواعد).
۱۳- جزء شانزدهم (۵۴): حاشیة ارشاد الاذهان.
۱۴- جزء هفدهم تا بیست و ششم (۵۵): مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام.
۱۵- جزء بیست و نهم: الفهارس.
گفتنی است در تصحیح و تحقیق این مجموعه، از نسخههای بسیار نفیسی استفاده شده که برخی از آنها نسخه دستخطّ مبارک خود شهید ثانی بوده است.