یک سال و چند ماه پس از آغاز رهبری آیتﷲ خامنهای، ایشان در سفری به شهر قم انتظارات خود از حوزه را بیان نمودند. تغییرات کلانی که رهبر جدید انقلاب اسلامی بهدنبال آن بود، در درون بخشی از نخبگان حوزوی پیگیری شد و نظامی برای مدیریت حوزه تعیین گردید؛ ساختار جدیدی که «شورای عالی حوزههای علمیه» نام گرفت.
آیتﷲ رضا استادی در خاطرات خود دراینباره میگوید: «بعد از رحلت حضرت امام خمینی که آیتﷲ خامنهای به رهبری انتخاب شد و حدود یک سال بعد سفری به قم کردند، جلساتی با اساتید و نخبگان داشتند و در ضمن آن به نکات مهمی اشاره و تأکید نمودند. اعضای محترم جامعه مدرسین از این فرمایشات چنین برداشت کردند که باید در نحوه اداره و مدیریت حوزه تغییر و تحول اساسی ایجاد شود. بهدنبال آن جلسات و تبادل نظرهایی انجام گرفت و جامعه مدرسین موظف گردید تعدادی از اعضای خود را بهعنوان شورای عالی سیاستگذاری حوزه علمیه قم معرفی کند. بعد این شورا از میان خود، مدیر تعیین نماید و این مدیر، معاونتهای مختلفی داشته باشد و حوزه هم زیر نظر این مدیریتها و معاونتها اداره شود».[۱]
البته آنطور که آقای استادی میگوید: «پیش از ریاست شورای عالی، مدیریت حوزه در یک دوره دهسال با آیتﷲ فاضل لنکرانی بود. کارهایی همچون تنظیم رتبهبندی تحصیلات، تنظیم دروس اصلی و جنبی، تنظیم امتحانات کتبی و شفاهی از جمله کارهای این دوره هستند».[۲]
حلقه وصل مدیران، مراجع و رهبری
این تغییرات در بخشهای مختلف آموزشی، اخلاقی، تبلیغی و اجتماعی در حوزه قم و حوزههای وابسته پیگیری میشد. هدف این بود که این شورا حلقه وصل بزرگان حوزه باشد و آنگونه که در مقدمه اساسنامه این شورا که در سال ۱۳۷۴ تنظیم و تصویب شده، آمده است «شورایی مرکب از سه نفر از نمایندگان امام راحل(قدس سره) و سه نفر از نمایندگان حضرت آیتﷲ گلپایگانی و سه نفر از نمایندگان جامعه مدرسین، تشکیل و گامهای مؤثری، برداشته شد. این حرکت، با تشکیل شورای عالی جدید حوزه علمیه که از سوی جامعه مدرسین، پیشنهاد و مورد تصویب مقام معظم رهبری حضرت آیتﷲ خامنهای، و حضرت آیتﷲالعظمی گلپایگانی و حضرت آیتﷲالعظمی اراکی قرار گرفت، تکمیل گردید». البته در اساسنامه این مجمع تأکید شده است که «مرجع یا مراجع مذکور در این ماده، علاوه بر اشتهار، باید مؤید نظام جمهوری اسلامی و ولیفقیه باشند و تشخیص این دو شرط، با جامعه مدرسین است».
ساختار و فعالیتهاوظیفه اصلی این شورا برنامهریزی کلان برای رشد حوزههای علمیه و برنامهریزی و مدیریت توسعه آن در کشور است. امری که از دیدگاه رهبری، مسألهای لازم شمرده میشود. آیتﷲ خامنهای در سال ۸۶ در سخنانی ضمن تأکید بر لزوم برنامهریزی کلان در این زمینه گفت: « اگر امروز ارکان حوزه یعنی مدیران، صاحبنظران، اساتید، برجستگان همت بکنند، درست فکر کنند و برنامهریزی کنند، حوزه بیستسال دیگر از لحاظ سطح و عمق و عرض و طول و توسعهی نفوس، از حالا بهمراتب بهتر خواهد بود. اگر حالا ما پیشبینی نکنیم، نه؛ هیچ معلوم نیست حوزهی قمی در آینده با همین عرض و طول فعلی هم وجود داشته باشد. بزرگانی، محققینی، علمای خوبی، فقهایی، فلاسفهای از حوزه گرفته میشوند؛ میروند – ننقصها من اطرافها – جای اینها باید شخصیتهایی رشد کنند، ببالند؛ جای اینها را پر کنند و بیش از آنچه که آنها انجام دادند، انجام بدهند. اگر این کار شد، این آیندهنگری انجام گرفت، فردا خوب خواهد بود. اگر این آیندهنگری امروز در حوزهی قم انجام نگیرد و به وضع موجود راضی باشیم؛ به همینی که حالا حوزه را یک جوری اداره کنیم؛ به این اگر قناعت کنیم، فردا یا حوزهای نداریم یا حوزهای رو به انحطاط خواهیم داشت».
در تنظیم ساختار و اساسنامه این مجمع، هدف اصلی آن بود که در راهبری حوزه علمیه قم، نظرات نمایندگان رهبری و مراجع اعمال شود و ارتباط این مجمع با بدنه طلاب نیز بهوسیلهی مجمع نمایندگان و فضلا و طلاب تأمین گردد. بر اساس قانون، مدت فعالیت شورای عالی در هر دوره، ۴ سال است و تعداد اعضای آن، حداقل، ۷ نفر میباشد. تعیین مدیر حوزه علمیه، برنامهریزی در امور تحصیلی، جذب و گزینش، نظارت و مشاوره، امور اخلاقی، امور تبلیغی، معیشتی و سایر موارد مرتبط با زندگی طلاب از جمله وظایف این شورا معرفی شده است. در کنار اینها آنگونه که از مصوبات این مجمع برمیآید، برنامهریزی درباره نحوه ورود داوطلبان به حوزه علمیه، تعیین محدوده و عناوین دروس تحصیلی در هر سال، تصمیمگیری درباره وضعیت تحصیلی و معیشتی طلاب، تنظیم دورههای کوتاهمدت تحصیلی طلاب، آسیبشناسی تحصیلی و تبیین راهکارهای حل این معضلات، تهیه آمار وضعیت طلاب، تنظیم ساختار درونی حوزه و اعطای مجوز تأسیس دورههای تخصصی در حوزه علمیه و مجوز تأسیس مدارس علمیه از جمله دیگر فعالیتهای این شورا محسوب میگردد.
در مرحله اول این شورا، حضرات آیات مکارم شیرازی، طاهری خرمآبادی، مؤمن، راستی کاشانی، محفوظی و افتخاری و استادی بهعنوان شورای عالی سیاستگذاری برگزیده شدند. در این مجموعه آیتﷲ مکارم شیرازی سمت دبیر شورا و آیتﷲ مؤمن بهعنوان مدیر حوزه انتخاب گردیدند.
در دوره دوم، آیتﷲ استادی جای آیتﷲ مؤمن را در مدیریت حوزه گرفت. وی درباره این دوره در خاطرات خود میگوید: «در این مدت به قدر توانایی تلاش میکردم؛ متمرکز در امور اجرایی و اداری حوزه بودم. حتی درسهایم را تعطیل کرده بودم؛ فقط یک درس برای یک دو نفر در مؤسسه در راه حق داشتم».[۳]
در دورههای بعد، نامهای جدیدی به فهرست اعضای این شورا اضافه شد؛ نامهایی همچون حضرات آیات محمد یزدی، محمدتقی مصباح یزدی، محمدمهدی شبزندهدار، مرتضی مقتدایی، محمود عبدﷲی، محمود رجبی، سیدهاشم حسینی بوشهری، سید احمد خاتمی، سیدمحمد غروی، ابوالقاسم وافی و علی نکونام گلپایگانی.
از جمله کارهایی که در دوره فعالیت این شورا در حوزه علمیه قم صورت گرفت، میتوان به تقویت فعالیتهای تخصصی در حوزه علمیه اشاره کرد؛ بهگونهای که بخشهای تخصصی حدیث، تفسیر، نهجالبلاغه، فقه، اصول، فلسفه، عقاید، تاریخ و تبلیغ در حوزه علمیه قم مشغول فعالیت هستند. تمرکزگرایی و مدیریت واحد حوزه قم بر مدارس تابعه خود از جمله دیگر کارهای مهم صورتگرفته در این دوره است. آنطور که آیتﷲ استادی میگوید: «یکی از کارهای مهم شورای عالی سیاستگذاری این بود که تمام مدارس در حوزه علمیه قم و بسیاری از شهرستانها را زیر نظر خود گرفت. قبلاً هرکدام آنها مدیریت مستقل و با سلیقههای مختلف و رنگارنگ اداره میشدند. اکنون همه تحت پوشش نظام واحد پذیرش میکنند». بهعلاوه فعالیت حوزههای علمیه خواهران نیز در همین دوره تقویت گردیده و توسعه یافته است.