مقدمه

تاریخ اسلام همواره شاهد تلاش و از خود گذشتگی عالمان و دین‌باوران راستین در دفاع از اسلام بوده است؛ هرقدر این آزمون در مواجهه با جبهه استکبار تعریف می‌شد، نحوه و نوع مواجهه نیز جدی‌تر می نمایاند؛ به‌گونه‌ای که عالمان متحدتر و هم‌صداتر می‌شدند.

ورود اندیشمندان دینی در دفاع از هویت و کیان اسلامی را می‌توان از زوایای مختلفی بررسی و تحلیل کرد:

الف) رویکرد اجتماعی و ارتباط عمیق عالمان با توده مردم و جدانشدن از دغدغه‌های عامه مردم: از آن‌جا که عالمان دین همواره با مردم بوده و خود را وقف باورهای اجتماعی دین می‌نمودند، در طول تاریخ توانسته‌اند با تکیه بر مردم، در مقابل استبداد داخلی و استعمار خارجی مبارزه کنند. درواقع مردم و عالمان دوروی یک سکه در رویکرد اجتماعی دین هستند؛ زیرا زیست اجتماعی دین، تنها بر بستر مردمی امکان‌پذیر است و عالمان نیز حلقه واسط بین آموزه‌های دینی و مردم‌اند.

با نگاهی به سیر تاریخ دین در جامعه، به این مهم می‌توان دست یافت که همواره سه‌ضلعی «دین – مردم – عالمان» در کنار هم و توأمان می‌توانند هدف انزال رسل و ادیان الهی را پوشش دهند.

ب : رویکرد فقهی، با تکیه بر حفظ هویت اندیشه تعالی اسلام در عرصه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی.

پیش‌نیازهای اساسی در طراحی، تدوین و تولید گفتمان فقه‌محور

در این رویکرد برای تولید اندیشه‌های فقهی به پیش‌نیازهایی اساسی نیاز داریم که فقیه با تکیه بر آن می‌تواند به حفظ هویت دینی در بایدها و نبایدها اقدام نماید. برای تقریر این رویکرد به برخی از این پیش‌نیازها به صورت مختصر اشاره می‌کنیم.

۱. نظریه‌پردازی دینی در عرصه علوم انسانی

در این پیش‌نیاز، فقیه با ورود به تمامی عرصه‌های مختلف زندگی انسان و با هدف دست‌یابی به هویت واقعی انسان نظریه‌پردازی می‌کند. اگر فقه را آنالیز کنیم در واقع، علوم انسانی بسط‌یافته‌ی فقه در عرصه های فردی و اجتماعی، دنیایی و اخروی است. لذا علوم انسانی متکفل تبیین این رابطه‌هاست. فقیه با ورود به عرصه علوم انسانی به‌دنبال تولید نظریه سعادت انسان است؛ نظریه‌ای که ایدئولوژی و جهان‌بینی و چیستی و چرایی آن را تولید و ارائه می‌کند؛ یا به‌تعبیر دیگر، پایه و بنیان تمامی معادلات انسان در تعامل با خدا، خود و محیط پیرامونی را برنامه‌ریزی می‌نماید. البته برای این نوع سبک زندگی، به نظام‌سازی در تمامی این عرصه‌ها نیازمندیم.

۲ـ طراحی و تدوین نظامات کلی، مبتنی بر علوم انسانی

بعد از نظریه پردازی در عرصه علوم انسانی، طراحی و تدوین نظامات اجتماعی از مهم‌ترین کارکردهای نهاد روحانیت به‌شمار می‌رود. تطبیق فرآیندهای اجتماعی با آموزه‌های دینی، نمود عینی این فعالیت است. براین‌اساس، فقه به‌دلیل این‌که رویکرد تدوین نظامات را در حیطه وظایف خود می‌داند، برای تصدی نهادهای برخاسته از نظامات اجتماعی برنامه تدوین می‌کند. شأن فقه در این رویکرد، کاملاً پویا و ناظر به زمان و مکان است.

هرچند باید اعتراف کرد این ساحت از فقه، تاکنون نتوانسته است بروز و ظهور یابد. البته در مقاطع مختلف تاریخی عالمانی با این رویکرد در هدایت فکری و عملی جامعه گام برداشته‌اند.  مباحثی مانند حدود، اختیارات حاکم و قاضی در مواجهه با حقوق شهروندان، نهی از منکر و… از مصادیق بارز هدایت فکری جامعه در این رویکرد هستند. با مختصر نگاهی در منابع فقه موجود می‌توان به این رویکرد دست پیدا کرد؛ منطق تولید این گفتمان، جامعیت دین و داشتن طرح و برنامه برای سبک زندگی مؤمنانه در دنیاست.

در هدایت عملی جامعه نیز موارد و مصادیق متعددی وجود دارد که این تئوری را نزدیک به واقع جلوه می‌دهد. اقدامات علمای بزرگی مانند میرازی شیرازی، مجتهد تبریزی، فال‌اسیری، آقا نجفی اصفهانی، حاج آقا نورﷲ اصفهانی، شیخ‌فضل‌ﷲ نوری، کاشانی، مدرس و امام خمینی از جمله‌ی این مواردند.

با ادبیات امروزی، این بحث  ذیل  گفتمان «تکیه بر ظرفیت‌های داخلی در بومی‌سازی امکانات و منابع» جای می‌گیرد. آن‌چه در این‌جا مورد اهمیت و توجه است، مبانی هدایت عملی و فکری جامعه، برآمده از نظریه‌پردازی در عرصه و ساحت‌های مختلف علوم انسانی است؛ امری که از وظایف عالمان دین است.

۴ـ اجتهاد مبتنی بر فلسفه دینی در عرصه اجتماع

بعد از نظریه پردازی و طراحی و تدوین نظامات، نوبت به اجتهاد در عرصه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی می‌رسد. فقیه با تکیه بر دواصل گذشته و با استفاده از ظرفیت‌های فقه می‌خواهد وارد عینیات جامعه شود و آن‌ها را از دل متون فقهی تئوری‌سازی کند. او بدین‌وسیله ظرفیت‌های فقه را بر واقعیات جامعه منطبق  نموده و جامعه را به‌سوی هدف واحد که همان تعالی و رساندن به کمال مطلوب است هدایت می‌کند. زمان و مکان از مؤلفه‌های مهم در این اجتهاد است؛ مسأله‌ای که یقیناً فقیه با تکیه بر آن از کتاب و سنت، برنامه‌های سبک زندگی مؤمنانه را احصا می‌کند.

به‌هم‌پیوستگی نظریه‌پردازی، تدوین نظامات و اجتهاد

این چرخه و پروسه (نظریه‌پردازی، تدوین نظامات و اجتهاد) عمده وظیفه فقها در طول تاریخ بوده است. میزان بهره‌مندی اجتماع مسلمین از این چرخه،  به‌صورت مساوی نیست؛ممکن است در  دوره‌ای به‌دلیل مهیانبودن زیرساخت‌های حکومت، فقط یکی از این پیشنیازها به‌ظهور برسد؛ مثلاً در یک دوره، سهم فقها و علما، فقط نظریه‌پردازی بوده است؛ در دوره‌ای دیگر علاوه بر نظریه‌پردازی، به‌دنبال تولید نظام هم بوده‌ باشند؛ در دوره‌ای مانند انقلاب اسلامی ایران نیز هر سه پیش‌نیاز تحقق پیدا کرده‌اند.

بعد از تبیین این مقدمه می‌توان چنین نتیجه گرفت که علما در تبیین و اجرای اهداف خداوند در جوامع نقش فعالی دارند؛ آن‌ها هستند که مسیر بندگی و سبک زندگی مؤمنانه را براساس خواست شارع مقدس در جامعه دنبال می‌کنند.

نهضت‌های سده‌ی اخیر؛ مصداق همدلی و همزبانی علما و فقها

با نگاهی به نهضت‌های یکصدوپنجاه‌ساله اخیر در دنیای اسلام، می‌توان گفت همدلی و همزبانی و همراهی علما مهم‌ترین مؤلفه موفقیت آن‌ها بوده و هرکجا این همراهی و همدلی لطمه خورده، اصل نهضت نیز دستخوش تحولاتی گردیده است؛ نمونه‌هایی از این نهضت‌ها:

• اقدامات بیدار گرانه سید جمال‌الدین اسدآبادی؛
• نهضت تحریم تنباکو به رهبری میرزای شیرازی بزرگ؛
• انقلاب ضد استعماری علمای عراق، ثورة العشرین؛
• نهضت مشروطه به رهبری علمای عراق و ایران؛
• نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک جنگلی؛
• مبارزات سیاسی مرحوم مدرس؛
• مبارزات سیاسی مرحوم کاشانی؛
• مبارزات سیاسی فدائیان اسلام؛
• انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام^(ره) و همراهی جمعی از علما و فقها با آن.

این حجم مبارزات در فاصله کمتر از ۱۵۰ سال بیان‌گر حساسیت روحانیت شیعه به سرنوشت اجتماعی جامعه اسلامی است. تجربه تاریخی مبارزات علما نشان می‌دهد هر زمانی که «دیگری» در مبارزه، دنیای استکبار بوده است، صف اتحاد آنان مستحکم بوده است.

بعد از حضور نظامی آمریکا در منطقه و مدیریت جنگ‌های نیابتی مذهبی، ضرورت اتحاد این صف بیش از پیش احساس می‌شود؛ الحمد لله علما و فقهای معاصر این ضرورت را درک کرده و همگام با سیاست‌های کلی مدیریت جهان تشیع، اقدام و عمل نموده‌اند. اتفاقات خونین حج ۹۴ یک بار دیگر لزوم اتحاد این مدافعان حریم تشیع را نمایان کرد؛ به‌ویژه که پس از آن، دولت سعودی با کارشکنی‌هایش، مانع حضور زائران ایرانی در حج ۹۵  شده است.

علمای ابرار متفقا حضور در حج ۹۵ را منوط به آماده‌بودن زیرساخت‌ها دانسته و در اقدامی هماهنگ، حج ۹۵ را مغایر با اهداف حج ابراهیمی دانسته و بار دیگر در مقابل دنیای استکبار ید واحده شده‌ند.

از آن‌جا که دشمنان اسلام هیچ‌وقت دست از دسیسه و طراحی علیه مذهب تشیع برنداشته‌اند، در اقدامی مزورانه، به‌دنبال شکستن این همدلی و همراهی علما و فقها هستند؛ آنان به‌دنبال فعال‌کردن کشورهای همسایه برای دادن ویزا به بیوت مراجع عظام و متقاضیان ایرانی هستند؛ کشورهایی مانند، عراق، ترکیه و کویت از جمله کشورهای مدنظر در این طرح هستند.

یقیناً بیوت مراجع بر این پروژه آمریکایی ـ عربستانی، آگاهی دارند و می‌دانند، حجی که آمریکا مدافع آن است، چیزی غیر از اسلام آمریکایی نیست و برپایی بعثه از سوی بیوت معظم مراجع، بازی‌کردن در این پازل است. این توجیه که «مراجع معظم تقلید از اقصی‌نقاط جهان، مقلد دارند و لذا برای پاسخ‌گویی به مسائل مبتلا به آنان، لازم است مکانی برای پاسخگویی (بعثه) درنظر گرفته شود» دقیقاً همان نقشه‌ایست که دشمنان طراحی کرده‌اند.

ممکن است این استدلال در ابتدا قابل قبول به‌نظر نیاید؛ ولی آنان به‌دنبال شکستن اتحاد و همدلی بیوت مراجع معظم تقلید هستند تا بدین‌ترتیب – و درصورت پذیرش بیوت مراجع برای حضور  در حج ۹۵ –  تمام مشکلات سال قبل را به‌پای نظام و حکومت جمهوری اسلامی بنویسند و صف مراجع معظم را از صف نظام جدا نمایند.