مبانی قرآنی اندیشه امام موسی صدر

– با مطالعه آثار امام موسی صدر و مباحث تفسیری ایشان و به‌طور خاص با تکیه بر دو کتاب «احادیث السحر» و «دراسات للحیاة» سرشت مبانی قرآنی در تفکر این اندیشمند را استخراج کردم (مراد از مبانی، پیش‌فرض‌هایی است که مفسر یا دانشمند نیازی به اثبات آن‌ها نمی‌بیند) خطوط کلی مبانی امام موسی صدر در قرآن شناسی را بر سه وجه «تاریخی»، «کلامی» و «علمی» دسته‌بندی کرده‌ام.

مبانی تاریخی

– امام موسی صدر اعتقاد داشت که کتابت قرآن در طول حفظ آن و بر اساس دستور پیامبر اسلام بوده است. ترتیب و چینش آیات قرآن به ترتیبی که به دست ما رسیده به امر خدا انجام شده و نبوی نیست. از این مسأله امام موسی صدر انسجام درونی سوره‌ها را نتیجه می‌گیرد.

– مبانی دیگر دوگانه بودن نزول قرآن به‌صورت دفعی و تدریجی است.

-آخرین مبنای تاریخی اعتقاد امام موسی صدر به معنویت قرآن بر اساس شواهد بسیار است.

مبانی کلامی

– امام موسی صدر به مانند دیگر اندیشمندان جهان اسلام اعتقاد دارد که قرآن معجزه جاویدان است. از همان ابتدای نزول، این متن مردم را به تحدی خواند و این دعوت به تحدی تا به ابد پابرجاست. راز جاودانگی اسلام نیز به وجود قرآن است.

– از دیگر وجوه کلامی نیز می‌توان به اعتقاد امام موسی صدر به سلامت قرآن از هرگونه تحریف اشاره کرد. زمانی می‌توانیم بگوییم که حجت شرعی است که از هرگونه تحریفی سالم باشد.

– سومین وجه از مبانی کلامی اندیشه امام موسی صدر نیز وحیانی بودن قرآن تا سطح الفاظ و ظواهر آن است. امام موسی صدر حدود ۴۰ سال پیش جمله‌ای درباره قرآن می‌گوید که امروز ارزش آن را بیش‌تر درک می‌کنیم؛ او می‌گوید: «اگر قرآن با الفاظش وحی الهی نبود، نمى‌توانست به‌عنوان معجزه مطرح شود». در چند سال اخیر برخی وحیانی بودن لفظ قرآن را زیر سوال می برند و آن را رویای پیامبرانه می خوانند. در صورتی که امام صدر معتقد است قرآن هم در لفظ و هم معانی معجزه و وحی الهی است.

– مراتب معنایی متعدد قرآن، توافق قرآن و علم، اعتقاد به هدایت‌گری قرآن براساس نصوص و حدیث شریف ثقلین و در نهایت جامعیت معنایی قرآن نسبت به حقایق هستی، از دیگر وجوه مبانی کلامی قرآن‌شناختی در اندیشه امام موسی صدر است.
– از این مبانی می‌توان به اصول تفسیری هم یاد کرد. در این میان نخستین مسأله اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن و در نتیجه فهم‌پذیری آن است. به‌عبارتی از نظر امام موسی هیچ‌جای قرآن، حتی حروف مقطعه آن، نیز مبهم نیستند.

– اعتقاد به فهم فراعصری قرآن در پرتو تدبر مداوم و دریافت‌های تازه‌به‌تازه است. اعتقاد به زبان و فهم عرفی برای قرآن و مخاطب‌قراردادن اعراب عصر پیامبر، از دیگر مبانی اندیشه‌های امام موسی صدر است.
– منطقی این است که باید قائل به مراتب معنایی برای قرآن باشیم؛ اما این مراتب در آیات محکم در طول همدیگر و در آیات متشابه در عرض هم قرار دارند.

– همچنین باید اشاره کرد که امام موسی صدر معتقد به زبان عرفی و فراعرفی قرآن به‌صورت توأمان است.

مبانی علمی

– امام موسی صدر در زمره معتقدان به تفسیر قرآن در پرتو کشف تحولات علمی است.

– یکی دیگر از مبناهای علمی در تفکر تفسیری امام صدر، لزوم توجه به ارتباط آیات با یکدیگر است. به عقیده ایشان حتی در سوره‌های بزرگ که مفاهیم متعدد دارند به مدد تفکر می‌توان ارتباط معنایی را به‌صورت کامل پیدا کرد. از این میان می‌توان مسأله تفسیر قرآن‌به‌قرآن را نیز استنتاج کرد.

برداشت‌های مدرن از آیات قرآن

– مباحث تفسیری امام موسی صدر در دو کتاب «احادیث السحر» و «دراسات للحیاة» منتشر شده است. در مباحث تفسیری، وی متفکری منحصربه‌فرد است که اعتقاد به برداشت‌های نو دارد؛ اما تأکید کرده‌ که این برداشت‌های جدید و تازه در یک چهارچوب متعین صورت می‌گیرد.
– امام صدر متفکری است که بازگشت به قرآن را در زمان ما زنده کرده است. او را با چه شخصیت‌هایی می‌توان مقایسه کرد که در حیات خودمان درک کرده‌ایم؟ ما یک دکتر شریعتی داریم با شور حماسی؛ یک دکتر بهشتی داریم با جهان‌بینی و جهان‌شناسی و یک شهید مطهری داریم با قرآن‌شناسی و فقاهت. فکر می‌کنم اگر وجوه این سه‌شخصیت را ترکیب کنیم، می‌شود امام موسی صدر.
– امام صدر یک ایدئولوگ، یک انقلابی و یک مصلح اجتماعی است که شدیداً معتقد به نجات مسلمین است و این‌که باید از شرایط ذلت به اوج عزت برسند. ایشان می‌گوید این اتفاق نمی‌افتد مگر با بازگشت مناسب به قرآن و تفسیر پویا از مفاهیم قرآن و بعد عمل‌کردن مسلمانان به این مفاهیم.

قرآن و دغدغه‌های اجتماعی امام موسی صدر

– مهم‌ترین دغدغه امام موسی صدر مسائل اجتماعی است. بر این اساس وی به اقتباس از آیات قرآن روی آورده و به بازشناسی مفاهیم دینی به شکل نو و مترقی می‌پردازد.
– برای بازسنجی تفاسیر امام موسی صدر باید به چند مسأله مهم «اسلام و حل مسائل طبقاتی»، «ایمان»، «دعا»، «ملائکه»، «نزول قرآن»، «امانت»، معنای «عبادت» و «عبودیت» توجه کرد.

– امام موسی صدر به‌عنوان یک مصلح اجتماعی اعتقاد دارد که خمس و زکات در اسلام در زمره اصول دین است؛ نه فروع آن. بنابراین باید آن‌قدر زکات بدهیم که مسلمانان نیازمند از مواهب زندگانی برخوردار شوند؛ نه این‌که صرفاً از گرسنگی نمیرند. این برداشت از مفهوم زکات مشکل جامعه اسلامی را حل کرده و فاصله‌های طبقاتی را نابود می‌کند.

– در تفسیر امام موسی صدر ایمان به خدا مؤلفه‌ها و مصادیقی دارد که بدون آن‌ها یک امر انتزاعی است. برخی از این مؤلفه‌ها چنین است: «عشق به مردم»، «اصرار بر اجرای عدالت»، «ایمان به ارزش‌ها» و… ایشان در جایی می‌گوید که «اسلام منهای اجرای عدالت را به‌هیچ‌عنوان نمی‌شناسد».
– در تفکر امام موسی صدر هم نظام فردی و هم نظام اجتماعی افراد مورد توجه قرار می‌گیرد.

– ایشان معنای عبادت را مخالف با معنای عبودیت می‌داند و معتقد است که عبادت شأنی برای تمام عناصر هستی از جمله انسان است. در روایاتی نیز داریم که اصل عبادت هماهنگی با هستی است برای حرکت به‌سوی خدا. امام موسی صدر از مفهوم عبادت، آزادی از هرچیز غیر از خدا را استنباط می‌کند.

– از نظر امام صدر خدمات اجتماعی هم نوعی عبادت است و بسیاری از مناسکی که مسلمانان به‌جا می‌آورند، عبادت نیست. ایشان به‌شدت روی عدالت اقتصادی و اجتماعی تأکید دارد و اسلام منهای عدالت را به‌رسمیت نمی‌شناسد.
– با وجودی که اندیشه‌های امام موسی صدر حداقل ۴۰ سال پیش مطرح شده‌اند، اما جامعه ما هنوز هم به آن احتیاج دارد؛ زیرا هنوز هم پس از گذشت سی و چند سال از شروع انقلاب، برداشت‌های خرافی از دین می‌شود.

(منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی امام موسی صدر)