توصیف کتاب

از موارد نقش‌آفرین در فهم معنای واژه‌های قرآن کریم و فهم مراد خداوند قرینه مقابله و فن احتباک است. قرینه مقابله دست کم در بیان معنای واژه‌ها، بیان مصداقِ مراد خدای متعال، بیان محذوف، بیان نکاتی از احکام فقهی و بیان نکات ادبی به مفسر کمک می‌کند. ابن‌عاشور درباره اهمیت قرینه مقابله در تفسیر قرآن کریم چنین می‌گوید: «قرینه مقابله روشی بدیع در ایجاز است؛ ولی دانشمندان علم بلاغت و علمای اصول درباره آن چیزی نگفته‌اند. باید آن را در تفسیر در نظر داشت و از مسائل بلاغی دانست».^‏[۱]‎  باید گفت به رغم اهمیت قرینه مقابله تاکنون اثری مستقل درباره آن، تدوین نگردیده است.

فن احتباک یا حذف مقابله‌ای، از فنون بدیع و از انواع حذف است و نزدیک به قرینه مقابله می‌باشد؛ به همین جهت نویسنده در این اثر ارزشمند خود، این دو را در کنار یکدیگر مورد پژوهش قرار داده است. وی ضمن توضیح قرینه مقابله و بررسی آن در روایات و توضیح فن احتباک و بیان پیشینه و انواع آن، نقش این دو را در عرصه‌های مختلف تفسیری و فهم آیات قرآن در دو بخش بررسی کرده است.

ساختار کتاب

کتاب حاضر از دو بخش تشکیل شده است: بخش اول: قرینه مقابله؛ بخش دوم: فن احتباک یا حذف مقابلی.

بخش اول: قرینه مقابله

نویسنده در ابتدا و در فصل اول (کلیات و مفاهیم) ضمن تعریف قرینه و بیان اهمیت قرینه مقابله، بیان می‌کند که برای تعریف قرینه مقابله باید تعریف دو عنوان طباق و مقابله روشن گردد. وی پس از تشریح این دو مفهوم این‌گونه قرینه مقابله را تعریف می‌نماید: «قرینه مقابله بدین معناست که هریک از دو یا چند کلمه یا جمله که میان آن‌ها طباق یا مقابله وجود دارد، بتواند مراد مفهومی یا مصداقی دیگری را مشخص کند یا بر حذفی از یکی از طرفین گواه باشد. کارکرد قرینه مقابله در قرآن کریم در عرصه بیان معنای واژه‌ها، بیان مصداقِ مراد، بیان محذوف، بیان نکات فقهی و ادبی است».

قرینه مقابله، از قراین لفظی و پیوسته است؛ اما این‌که از قراین معینه باشد یا صارفه، به موارد بستگی دارد. اگر قرینه بر تعیین یکی از معانی مراد در الفاظ مشترک لفظی یا یکی از افراد مراد در الفاظ مشترک معنوی باشد، قرینه معینه خواهد بود و اگر قرینه بر تعیین معنای مجازی باشد، قرینه صارفه خواهد بود.

مؤلف بیان می‌دارد که برخی روایات معصومین^(ع) با توجه به قرینه مقابله، به مطالبی در آیات رسیده‌اند و این خود تأییدی بر قرینه مقابله است؛ از جمله استدلال امام رضا^(ع) در خلافت امام علی^(ع) به آیه مباهله.

نویسنده در فصل دوم این بخش به موارد نقش‌آفرینی قرینه مقابله در فهم آیات می‌پردازد. قرینه مقابله در عرصه‌های مختلف تفسیری و فهم آیات قرآن نقش ایفا می‌کند؛ مانند بیان معنای واژه‌ها، بیان مصداق مراد خدای متعال، بیان محذوف، بیان نکاتی از احکام فقهی، بیان نکات ادبی و فهم برخی نکات تفسیری. به همین جهت هریک از این موارد در گفتاری مستقل مورد بحث قرار گرفته‌اند.

نقش قرینه مقابله در فهم معنای واژه‌ها: گاهی یک واژه قابلیت ارائه دو یا چند معنای حقیقی یا مجازی را دارد. برای تعیین معنای مقصودِ متکلم، به قرینه معینه یا صارفه نیاز است. یکی از این قراین، قرینه مقابله است. نویسنده در ادامه آیاتی را ذکر می‌کند که در آن‌ها قرینه مقابله، قرینه بر تعیین معنای مقصود متکلم است: معنای قدر (رعد: ۲۶)، معنای خطا (نساء: ۹۲)، معنای ثبات (فرقان: ۴۷)، معنای احصان (نساء: ۵) و… .

نقش قرینه مقابله در فهم مصداق مراد: گاهی معنای واژه به‌کاررفته در آیه را می‌دانیم؛ ولی نمی‌دانیم که همه مصادیق این واژه مقصود متکلم است یا مصداق خاصی مراد اوست. قرینه مقابله یکی از را‌ه‌های پی‌بردن به مراد متکلم است. نویسنده در ادامه آیاتی را ذکر می‌کند که در آن‌ها قرینه مقابله، قرینه بر تعیین مصداق مرادِ متکلم است: مصداق سوء و فحشاء (بقره: ۱۶۹)، مصداق سیئه (نساء: ۳۱)؛ مصداق حسنه (رعد: ۶) و… .

نقش قرینه مقابله در فهم محذوف: گاهی جار و مجرور، جواب شرط، مضاف‌الیه، خبر، معطوف و قید از جمله حذف می‌شود. قرینه مقابله یکی از راه‌های تشخیص محذوف است. نویسنده با قرینه مقابله محذوف برخی آیات را مشخص می‌نماید: مبتدا (آل‌عمران: ۱۳)، خبر (رعد: ۳۵)، فعل (رعد: ۲۶) و… .

نقش قرینه مقابله در فهم برخی نکات آیات‌الاحکام: یکی از نقش‌های قرینه مقابله در آیات‌الاحکام پدیدار می‌گردد و آن این‌که برخی نکات فقهی در آیات‌الاحکام از طریق قرینه مقابله معلوم می‌شود. نویسنده در ادامه برخی آیاتی را ذکر می‌نماید که از طریق قرینه مقابله برخی نکته‌های فقهی را از آنها به‌دست می‌آورد: دلالت امر بر استحباب (نساء: ۶)، معنای حلیت (مائده: ۸۷)، اطلاق نداشتن احل‌ﷲ البیع (نساء: ۲۳) و… .

نقش قرینه مقابله در فهم برخی نکات ادبی: برخی نکات ادبی را می‌توان از طریق قرینه مقابله به‌دست آورد. نویسنده در ادامه به برخی از این موارد در آیات اشاره می‌کند: حصر (اسراء: ۱۸)،  متقلب اسم مکان (محمد: ۱۹)، دلالت فعل یغشی بر استمرار (رعد: ۳).

نقش قرینه مقابله در فهم برخی نکات تفسیری: یکی از نقش‌های قرینه مقابله این است که برخی نکات تفسیری از طریق قرینه مقابله قابل فهم می‌شود که نویسنده به چند مورد اشاره می‌کند: معنای نور (انعام: ۱)، انواع اجل (انعام: ۲)، مراد از ال‌الرحمن (مریم: ۸۵-۸۶) و… .

بخش دوم: احتباک یا حذف مقابلی

نویسنده در ابتدا و در فصل اول (کلیات و مفاهیم) به بیان تعریف احتباک از نظر لغوی و اصطلاحی می‌پردازد و می‌نویسد: احتباک یا حذف مقابله‌ای (از انواع حذف و ایجاز و یکی از فنون بدیع جهت زیباسازی کلام) بدین معناست که از هریک از دو جمله‌ای که به‌گونه‌ای با یکدیگر مرتبط هستند، عبارتی (جمله‌ای یا کلمه‌ای) حذف شود و آن‌چه در هر دو جمله موجود است، قرینه محذوف دیگری باشد.

ایشان در ادامه شرایط کاربرد فن احتباک را بیان می‌دارد: ۱.وجود قرینه در کلام بر محذوف؛ ۲. تقابل یا تناظر در جملات؛ ۳. ارتباط بین جمله مذکور با محذوف؛ به این معنا که مذکور ارتباط قریب یا بعیدی با محذوف داشته باشد؛ ۴. وجود غرض در حذف.

توجه به فن احتباک و طرح آن از قرن دوم در کتاب‌های ادبی، علوم بلاغی، علوم قرآنی و تفسیر به چشم می‌خورد. نویسنده چند پایان‌نامه فارسی و عربی نیز که در این زمینه نگاشته شده‌اند را نیز معرفی می‌نماید.

مؤلف در ادامه، به انوع احتباک اشاره می‌کند و می‌گوید که با توجه به نوع محذوف و لزوم وجود علاقه میان آن و مذکور، پنج نوع احتباک داریم:

۱. احتباک ضدی: تقابل الفاظ به تضاد و حذف میان الفاظ متضاد احتباکِ ضدی است؛ بدین‌سان که هریک از مذکور در دو جمله، متضاد یا محذوف در دو جمله باشد: مانند آیه ۱۳ آل‌عمران.

۲. احتباک متشابه: اگر تقابل الفاظ به تشابه و تماثل و حذف میان الفاظ متشابه و متماثل باشد، احتباک متشابه صورت می‌یابد؛ مانند آیه ۶۵ سوره انفال.

۳. احتباک متناظر: در این نوع احتباک تقابل الفاظ به تناظر است؛ یعنی بین الفاظ صفات مشترک باشد؛ در برخی صفات متشابه باشند؛ نه تشابه کلی در لفظ و معنا؛ مانند آیه ۱۷۱ سوره بقره.

۴. احتباک منفی و مثبت: وقتی تقابل الفاظ به نفی و اثبات باشد، احتباک منفی و مثبت شکل می‌یابد: مانند آیه ۱۸ سوره شورا.

۵. احتباک مشترک: در این نوع احتباک دو نوع از انواع چهارگانه پیشین به‌کار می‌رود: مانند آیه ۳۶ سوره انعام.

نویسنده در فصل دوم این بخش به موارد احتباک در قرآن می‌پردازد و معتقد است این فن در آیات فراوانی به‌کار رفته است که وی ۷۹ آیه را مورد بررسی قرار می‌دهد؛ از جمله بقره: ۱۳۵، ۱۷۱، ۲۲۲ و ۲۲۸؛ آل عمران: ۱۳ و ۱۱۷؛ توبه ۱۹؛ عنکبوت ۶۴؛ شوری: ۷ و… .

کتاب‌شناسی

سیدعلی هاشمی،  قرینه مقابله و فن احتباک در قرآن، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن)، چاپ اول، بهار ۹۵، شمارگان: ۷۵۰، قیمت  ۱۷۰۰۰ تومان.