حجت‌الاسلام والمسلمین واردی
مقدمه بحث
پژوهشکده مدیریت و مدارک اسلامی از سابقه بیش از ۲۰ سال برخوردار است. سه بخش عمده پژوهشی این پژوهشکده اصطلاح‌نامه، فرهنگ‌نامه و نمایه‌سازی است. البته بعد از ارتقای این واحد پژوهشی از مرکز به پژوهشکده، گروه‌های آن نیز به سه گروه «تدوین سازمان‌های دانش»، «سازماندهی اطلاعات و مدارک» و «اشاعه اطلاعات و دانش» تغییر یافته‌اند؛ اصطلاح‌نامه بهصورت پروژه است. فعالیت اصطلاح‌نامه از سال ۷۱ در دفتر تبلیغات شروع شده و اصطلاح‌نامه علوم اسلامی مورد تقدیر یونسکو نیز قرار گرفته است؛ اصطلاح‌نامه‌هایی مانند علوم قرآنی، فلسفه اسلامی، منطق، کلام، اصول فقه و کلام جدید، هر کدام با بیش از پنج هزار اصطلاح‌نامه. فرهنگ‌نامه اصول فقه در سال ۸۹ با استقبال ویژه به چاپ رسید و در همان سال به چاپ چهارم رسید. فرهنگ‌نامه‌هایی چون فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، منطق، کلام و… گروه نمایه‌سازی و منابع دینی، منابع مرجع اصول فقه را مرجع‌سازی کرده اند؛ که حاصل آن لوحی فشرده بوده است. نمایه اخلاق اسلامی در حال تدوین است. این سه بخش پژوهشی پژوهشکده ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر دارند. مثلاً فرهنگ‌نامه بر اساس اصطلاحات گروه اصطلاح‌نامه است و نمایه‌سازی نیز بر اساس همین اصطلاح‌نامه می‌باشد.
رویکردهای مختلف و متنوعی در نمایه‌سازی‌های اسناد و مدارک وجود دارد؛ اما منابع علوم اسلامی به‌خاطر قداست و اهمیت آن‌ها در بین علوم انسانی و همچنین توجه خاص متخصصان و عالمان اسلامی به آن‌ها، نیاز به رویکرد متقن‌تر و هوشمندانه‌تری دارد که پژوهشگران پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، در صدد طراحی و تجربه آن‌ها می‌باشند. بارزترین امتیاز بازنمایی اطلاعات در این پژوهشکده، نمایه‌سازی منابع علوم اسلامی بهصورت تفصیلی و با عمق زیاد، با ترکیب اصطلاحات در نمایاندن اطلاعات، بهصورت چکیده‌نماست.
نمایه‌های تخصصی این پژوهشکده، تا کنون در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، مانند اصول فقه، علوم قرآن، کلام اسلامی و اخلاق اسلامی و چند مجموعه آثار دانشمندان معاصر، از جمله آثار علامه شهید مطهری و همچنین پایان‌نامه‌های حوزوی انجام یافته، که در نرم‌افزار «پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی» به آدرس thesaurus.islamicdoc.org قابل استفاده است. نمایه‌های منابع معارف مهدوی و هم چنین مجموعه آثار امام موسی صدر نیز از پروژه‌های در دست انجام این پژوهشکده‌اند.
تاریخچه بازنمایی اطلاعات
اولین بار در سال ۶۸ نمایه‌سازی شروع شد. آن زمان نمایه‌سازی بر روی فیش‌های کاغذی انجام می‌شد و اولین مدرک مجلات و نشریات بود و بعد از مقداری کار، با مشکل ارتباط بین واژگان مواجه شدیم و متوجه شدیم جای اصطلاح‌نامه خالی است. اصطلاح‌نامه‌های فارسی نیز بومی اسلامی نبودند. بنابراین پژوهشگران رفتند بیاموزند که تزاروس چه هست که با مرحوم عباس حری آشنا شدند. با راهنمایی و زحمات ایشان اصطلاح‌نامه در این مرکز پا گرفت. نمایه‌سازی که جلوتر رفت، کمی آن را متوقف کردیم و هم و غم خود را بر روی اصطلاح‌نامه گذاشتیم. این روند تا سال ۷۵ ادامه پیدا کرد و نمایه سازی نداشتیم تا این‌که در سال ۸۴ بعد از ۱۵ سال کار بر روی اصطلاح‌نامه‌هایی چون اخلاق، فلسفه و کلام، زمان کار بر روی نمایه فرارسید و از سال ۸۵ کار آغاز شد. در این ده سال کارهای مهمی روی منابع علوم اسلامی انجام گرفت.
محمل‌های نمایه‌سازی
ما برای نمایه‌سازی چهار محمل داشتیم:
- روزنامه‌ها و مجلات؛ روزنامه‌های روز و آرشیوی؛ از سال ۶۷ تا سال ۷۵ تمام روزنامه‌های مهم نمایه‌سازی شدند. همین‌طور ۸۰ عنوان مجلات علوم اسلامی و البته یک نشریه عربی به‌نام کیهان عربی.
- زمانی که اصطلاح‌نامه‌های ما در علوم مختلف اسلامی تدوین شد، روش کار در محمل‌ها تغییر کرد. اولین علمی که بر روی آن کار کردیم اصول فقه بود؛ از علومی که بیش‌تر حوزویان با آن در ارتباط هستند و هم منابعش و هم اطلاعاتش نسبت به فقه محدودتر است؛ اما پایه فقه است. در تجربه و فاز اول منابعی که دسته اول تلقی می‌شده است بهصورت دقیق و با عمق زیاد نمایه‌سازی آن انجام شده است.
- محمل بعدی مجموعه آثار بوده است. مثلاً مجموعه آثار مقام معظم رهبری که البته کامل انجام نشد. اما مجموعه آثار علامه مطهری که بیش از صد جلد کتاب بوده است، همگی شناساسی شد و در مرکز بهصورت الکترونیکی قرار داده شد و بر روی آن‌ها نمایه‌سازی صورت گرفت. همین‌طور آثار علامه طباطبایی و علامه فلسفی و اکنون آثار امام موسی صدر و آثار قرآنی علامه معرفت.
- کار بر روی پایان نامه‌های حوزوی که الآن قریب به بیست‌هزار پایان نامه شناسایی، فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی شده‌اند که از این تعداد، نه‌هزار پایان‌نامه عربی است.
رویکردهای نمایه سازی
به جهت شیوه کار در نمایه‌سازی تاکنون چهار شیوه را تجربه کردیم. اولین شیوه که قدیمی نیز بود، نمایه‌سازی واسطه‌ای به‌نام چکیده بود. متن و کتاب مطالعه و موضوعات استخراج می‌شد و بهصورت چکیده درمی‌آمد که این چکیده‌ها نمایه می‌شد. چکیده واسطه بین نمایه و متن کتاب بود. چکیده‌ها انواع مختلفی دارند که ما بسیار مختصر و بهصورت جمله‌های اسمی آورده‌ایم.
شیوه بعدی برای نمایه‌سازی، همین شیوه رایج است که متن را مطالعه می‌کنند و به آن متن یک اصطلاح اختصاص می‌دهند. بخشی از منابع علوم اسلامی در رشته‌های مختلف بر همین اساس نمایه زده می‌شود که به آن نمایه اجمالی می‌گوییم و همین‌طور پایان‌نامه‌ها.
روش سوم، روش ترکیبی است که بین اصطلاحاتی که نیاز هست ترکیب می‌کنیم و به آن یک صفحه خاصی اختصاص می‌دهیم. در بازنمایی اطلاعات، هر تعداد اصطلاحاتی که بخواهیم بازنمایی کنیم، مجموع آن‌ها در کنار هم می‌آید. علاوه بر ترکیب اصطلاحات و استفاده از اصطلاحات متعدد برای یک نمایه، بحث برقراری ارتباط بین اصطلاحات نیز اهمیت دارد.
بنابراین در روش اول چکیده واسطه بوده است؛ روش دوم بهصورت اصطلاح واحد و روش سوم ترکیب بین چند اصطلاح است.
دکتر طاهری
دانشگاه علامه طباطبایی هشتمین دانشگاه برتر کشور است در حوزه علوم اسلامی دومین دانشگاه بعد از دانشگاه تهران است و اکنون، ۵۵۰ عضو هیئت علمی دارد.
پژوهشکده اطلاعات و مدارک اسلامی مشابه ایران داک است؛ منتهی در حوزه علوم اسلامی. ایران داک با توجه به ظرفیت عظیمی که داشت تبدیل به پژوهشگاه و مرکز اطلاعات تبدیل به پژوهشکده شد. مهم‌ترین ویژگی کار در این‌جا، استاندارد ایزو ۵۹۶۴ بوده است. بنابرانی اصطلاح‌نامه بر اساس نیاز انجام شده است.
کتابخانه دیجیتالی این مرکز، اولین تجربه ملی موفق بوده است. در اولین کنفرانسی که توسط ایران داک در سال ۹۲ برگزار شد، به‌عنوان اولین تجربه موفق ملی از آن یاد شده است.
همایشی توسط این مرکز در سال ۸۶ برگزار شد که محصول آن، کتاب اصطلاح‌نامه و کاربردهای آن در محیط الکترونیکی است که بهصورت مجموعه مقالات منتشر گردید. اعضای شورای علمی این همایش از اساتید برتر کشور بودند و نظیر این کتاب را نداریم.
این مرکز در حوزه نمایه‌سازی یا بازنمایی اطلاعات، تجربیات ارزشمندی دارد که در هیچ کجای کشور نیست. کارها کاملاً بر اساس اصطلاح‌نامه انجام می‌شود؛ چون در تمام حوزه‌ها اصطلاح نامه دارند و نزدیک به سیصدهزار اصطلاح‌نامه وجود دارد.
(در پایان جلسه دانشجویان و حاضرین در جلسه سؤالات خود را مطرح نمودند).
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
