شیخ مفید را باید از بنیان‌گذارانِ عقلانیت در فقه شیعی دانست. در زمانه‌ای که فقه حدیثی جریان غالب جهان تشیع بود، وی عَلَم فقاهتِ شیعه را بر دوش گرفت و گوهر عظیم عقلانیت را بر آن افزود؛ گوهری که مورد تأکید معصومان^(ع) بود و مغفول افتاده بود.

شیخ مفید بر آن بود تا مخالفتی که بر عقلانیت شیعه رفته است را به نقد کشد. از این رو تعابیری در کلام وی دیده می‌شود که در جهان معاصر و در زمانهٔ سیطرهٔ عقلانیت هم در بیان کمتر فقیهی جاری می‌شود. مفید^(ره) در آثار خود بارها بر این مهم تأکید می‌ورزید که: «هر کس عاقل باشد، اخلاقاً موظف است عقل خود را همچون وسیله‌ای برای اثبات وجود خدا به کار برد. اگر کسی بتواند عقل خود را در این خصوص به کار اندازد و چنین نکند، پیوسته در آتش مُخلّد خواهد بود. چنین کسی مؤمن واقعی نیست». (۲) این سخن شاید در کمتر مکتب عقل‌گرای معاصر هم بیان شده باشد. ملاک ایمان‌ورزی در اندیشهٔ شیخ مفید تا بدانجاست که غفلت از عقل‌گرایی را برابر با خلود در آتش دوزخ می‌داند.

وی همچنین برای گشودن راه استدلال و تعقل در تشیع، به انتقاد از حدیث‌گرایان پرداخت. شیخ صدوق^(ره) که از اساتید مفید^(ره) بود، از نحلهٔ فکری حدیث‌گرایان تبعیت می‌کرد. شاگرد اما اندیشه‌های استاد را برنتافت و بر آن طعن وارد کرد. شیخ صدوق بر این باور بود که حتی در مباحث اعتقادی هم نباید به سراغ استدلال و مباحث عقلانی رفت. وی بارها در آثار خود تأکید کرد که تنها باید از احادیث و روایات شریفه در بحث و مناظره مدد گرفت. (۳) شیخ مفید اما این روّیهٔ استاد خود را نپذیرفت و به مقابله با آن پرداخت. مفید تأکید می‌کرد که پذیرفتن حجیّت افراد و اینکه قائلِ سخن، فردی خوش‌نام است، به کار نمی‌آید، چرا که هر آنچه کورکورانه پذیرفته شود به آسانی از دست می‌رود.

شیخ مفید در نقد آراء اهل حدیث کتابی نوشت و اندیشه‌های آن جماعت را به نقد کشید. وی کتاب «تصحیح الاعتقاد» را در نقد استاد خود، شیخ صدوق نگاشت و بارها در آن بر استاد شورید که چرا طریقهٔ اهل حدیث را پیشه ساخته و از فهم حقیقت وا مانده است! وی علت اصلی در افتادن صدوق^(ره) بر راه ناصواب را گرایش فکری وی به نقل‌گرایی و تمسک جستن به اهل حدیث می‌دانست.

به عنوان نمونه از انتقادات شاگرد بر استاد، یکی در آیهٔ مودّت بود. شیخ صدوق در بیان آیهٔ «قُل لا اَسئَلُکُم عَلیه اَجراً الاّ المَوّدة فی القُربی» (شوری ۲۳) بیان می‌کرد که: «اعتقاد ما در شأن سادات علّویه آن است که ایشان از آل رسول ﷲ^(ص) هستند و دوستی ایشان واجب است. به جهت آنکه مزد پیغمبری پیغمبر^(ص) است». (۴) شیخ مفید^(ره) اما تفسیر این آیه از جانب صدوق^(ره) را برنتافت و بیان کرد که قول به اینکه خدای تعالی مزد پیامبری و نبوّت پیغمبر خود را مودّت و دوستی اهل بیت و خانواده آن حضرت قرار داده ناصحیح است؛ چرا که اگر کسی عملی را برای خدا کرده باشد نمی‌تواند مزد خود را از مردم بخواهد؛ زیرا واجب است عمل خالصاً برای خداوند متعال باشد و بس. آن اعمالی که برای خداوند بجا آورده می‌شود، مزد آن نیز بر خداوند است نه بر دیگران. (۵)

شیخ مفید با به‌کارگیری عقلانیت و تقّدم آن، به مسئلهٔ علم غیب امام^(ع) نیز نظر کرده بود. وی بر این باور بود که «به صورت مطلق گفتن که امامان^(ع) از غیب آگاه‌اند، خطایی آشکاراست… این علم جز مخصوص خدای عزوجل نیست. همه امامیه با گفتهٔ من موافق‌اند جز معدودی از ایشان که مفوضّه‌اند و غلات وابسته به ایشان». (۶) شیخ مفید بر این اعتقاد بود که امام^(ع) معمولاً از آینده و از ضمیر اشخاص خبر ندارد. وی ادعا می‌کرد که حتی ممکن است امام^(ع) فریب ظواهر را بخورد. در مناظره‌ای از شیخ مفید پرسیده می‌شود که چرا حضرت امیر^(ع) با آنکه می‌دانست به دست مردم کوفه در مسجد کشته خواهد شد به آن مسجد در آمد. و امام حسین^(ع) با آنکه می‌دانست مردم کوفه او را تنها خواهند گذاشت دعوت آنان را پذیرفت و به آن جانب روانه شد. شیخ در جواب، منکر آن شد که امامان^(ع) از تفاصیل هر حادثه که در آینده پیش خواهد آمد آگاهی داشته باشند. مفید^(ره) بر این نکته تأکید کرده بود که ائمه معصومین^(ع) حکم شرعی هر چه را که پیش بیاید می‌دانند و نه فراتر از آن را. (۷)

شیخ مفید همچنین کتاب «التذکرة بأصول الفقه» را نوشت و مباحث اصولی را برای نخستین بار در فقه شیعه طرح کرد. این کتاب، سنگ بنای اصول فقه شیعه را نیز پی‌ریزی کرد و علم اصول را بنا نهاد. شیخ مفید با این رویکرد نسبت به دینداری بود که توانست استوانه‌های فقه شیعه را مستحکم کند و شریعت عقلانی را به ارمغان آورَد؛ شریعتی عقلانی که به تعبیر شیخ مفید، غفلت از آن سبب شده است ظهور امام غائب^(عج) هم به تأخیر افتد.

پانوشت‌ها:

1. ۱. الفصول المختاره، شیخ مفید، ص ۷۸
2. ۲. الفصول المختاره، ص ۷۹
3. ۳. به نقل از تصحیح الاعتقاد، شیخ مفید ص ۶۸
4. ۴. به نقل از تصحیح الاعتقاد، ص ۱۴۰
5. ۵. تصحیح الاعتقاد ص ۱۴۰
6. ۶. اوائل المقالات، شیخ مفید ص ۳۸
7. ۷. المسائل العکبریه، پرسش بیشتم