حجتالاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی
این نشست به منظور معرفی مبانی و اصول معارف مکتب اهلبیت(ع) و بهیاد مرزداران این حریم تشکیل شده است. یکی از محورهای بزرگ معارف اهلبیت(ع) و اندیشهی امامیه در طول تاریخ، مسألهی کلام و حوزه عقاید و اندیشه اسلامی بوده است و همواره شخصیتهای طراز اول جهان تشیع، در کنار دانش فقه که دانش مهم و تأثیرگذار جامعه اسلامی بوده، به حوزه کلام بهعنوان دانش اعتقادات و مبانی فکری اسلامی میپرداختند. سهم معارف اهلبیت(ع) در میدان کلام امامیه امری است انکارناپذیر و طبیعتاً مانند همه عرصههای فکری، عرصه کلام امامیه و کلام شیعه هم با فراز و فرودهایی مواجه بوده است. در این جلسه میخواهیم در مورد اهمیت پرداختن به میراث اهلبیت(ع)، کتاب و سنت بهعنوان یکی از محورهای اصلی در تبیین کلام شیعه صحبت کنیم. همه بزرگان امامیه و شیعه در آغاز، در عرصهی اندیشهورزیِ اعتقادی، بر دو پایه عقل و نقل بهصورت یکسان و همروانه تلاش میکردند. برای مثال دو شخصیت طراز اول قرن چهارم و پنجم یعنی شیخ صدوق و شیخ مفید، هر دو به حوزه کلام و عقاید پرداختهاند و البته اختلاف سبک هم داشتهاند. جالب این است که هر دو شخصیت بزرگ شیعه، در این نکته اتفاق دارند که برای تبیین عقاید اسلامی و مبانی فکری باید از عقل و وحی بهصورت یکسان بهره برده شود و هیچگاه دانش کلام و معرفت را با یک بال عقل یا بال وحی جلو نمیتوان برد؛ این سنت قدیم امامیه بوده است. اما هرچه جلوتر میآییم در کلام امامیه میبینیم که نقش وحی، قرآن و سنّت در تبیین اصول اعتقادی کمرنگ میشود. محققان علت این کمرنگشدن را در این میدانند که شیعه در عرصه کلام، در مقابل خصم و مخالفان قرار میگیرد و همت بزرگ متلکمان ما اقناع جریانهای مخالف و اثبات ادعای امامیه است. طبیعتاً در چنین فضایی ارجاع به معارف اهلبیت(ع) در علم کلام، کمرنگ خواهد بود.
واقعیت موجود در کلام امامیه این است که امروز ما با یک کمبود و نقصان در حوزه معارف اعتقادی و کلامی مواجهیم و آن عبارت از این است که در بعد معارف وحیانی و توجه به کتاب و سنت آنچنان که باید، کار جدی و اجتهادی و مبتنی بر اصول و روششناسی صروت نگرفته است. در این جلسه میخواهیم ابعادی از این ضرورت و بایستههای پژوهشی و علمی را در این عرصه بیان کنیم.
اما در مورد رونمایی از موسوعه آیتﷲ میرزا مهدی اصفهانی باید بگویم که متأسفانه در عرصه مباحث اجتهاد فقهی اعتقادی کمتر کار کردهایم و بعد از کتاب گرانسنگ کافی که یک جامع بزرگ روایی و شامل اعتقادات اخلاقیات و احکام بود، میراث روایی جامع نداشتهایم و تا آثاری مانند بحارالانوار مجلسی و از آن پس تاکنون با خلأ مواجه بودهایم. این درحالی است که درحوزه فقه احکام، ما بارها از کتب اربعه گرفته تا وسائلالشیعه و مستدرک و جامع احادیث شیعه، دائم نسخههای مختلف و متکاملتری از منظومه روایات فقهی را گردآوری کردهایم. امید است که در آیندهی نزدیک، شاهد تأمین پیشنیازهای اجتهاد اعتقادی باشیم و در کنار فقهای بزرگ در عرصه فقه احکام، شاهد شخصیتهایی باشیم که درعرصه فقه عقاید کار میکنند و آثار بزرگی را میآفرینند. یکی از شخصیتهای بزرگی که در دورهی معاصر این خلأ را بازشناخت و احساس کرد که باید کاری کرد و گامی در این زمینه برداشت، فقیه اهلبیت(ع) میرزا مهدی اصفهانی، شاگرد بزرگ مرحوم آیتﷲ نایینی بود. وصف این شخصیت بزرگ و کلیهی اطلاعاتی که از طرف شاگردان، شاهدان و نویسندگان در مورد ایشان آمده را در شناختنامه ایشان گردآوری کردهایم که این مجموعه، امروز در یک جلد رونمایی و عرضه میشود. در جلد دیگری، اندیشهنامه ایشان را نیز که در قالب مقالات محققان که در مورد این شخصیت نوشتهاند، امروز رونمایی میکنیم. کار بزرگی که در طول این سالها ـ حدود ده سال ـ توسط محققان حوزوی انجام شد این بود که آثار ایشان که متأسفانه تا کنون تصحیح خوبی صورت نگرفته بود را میتوانیم بحمدﷲ در قالب مجموعهای ده جلدی منتشر نماییم. این مجموعه، شامل بخشهای اعتقادی است؛ معارفالقرآن در قالب چهار جلد، ابوابالهدی، انوارالهدایه، رساله بدا و قضا و قدر ایشان، ابعاد اعتقادی دارند. رساله ایشان در باب خلقت عوالم شامل نظریهی ایشان در باب تکوین عالم مبتنی بر آیات و روایات است و در واقع، بخش اصولی آثار ایشان محسوب میشود. خواهشمندم که به اجازهنامهای که مرحوم آیتﷲ نایینی به ایشان دادهاند مراجعه کنید؛ این اجازهنامه، اولین اجازهای است که آیتﷲ نایینی به دستخط خودشان نوشتهاند و تعابیر آیتﷲ نایینی، نشان میدهد که ما با یک شخصیت اصولی، فقیه و مجتهد مواجهیم. مرحوم آقابزرگ تهرانی در الذریعه نقل میکنند که وقتی رسالهی کُر ایشان از مشهد به نجف ارسال شد، تعبیر بلندی را آیتﷲ نایینی در حق این رساله کردند و این، نشان از جایگاه اجتهادی میرزا مهدی اصفهانی دارد.
سیره و روش حوزهی علمیه، همیشه مبتنی بر اجتهاد بوده و هیچگاه ما اعتقاد نداریم که عالمی حرف آخر را بزند و باب نقد و گفتوگو بسته باشد و از همین رو سعی کردیم آنچه که در اندیشههای ایشان ـ اعم از نکتههای جدید و افقهای نو از معارف بلند کتاب و سنت ـ وجود دارد را جمعآوری و منتشر کنیم. در هر بابی که ایشان وارد شدهاند، یک نکته تازه و یک اجتهاد جدید در حوزهی عقاید را ارائه دادهاند. البته ممکن است اصطلاحات و قلم ایشان برای برخی نامأنوس باشد؛ ولی درون آثارشان، اندیشههای بکری وجود دارد که جای تأمل است و میتواند بهعنوان منبعی برای اجتهاد حوزههای علمیه محسوب شود. امروز از دوازده جلد مرتبط با شخصیت ایشان رونمایی میکنیم که ده جلد، آثار خود ایشان و دو جلد هم شناختنامه و اندیشهنامهی ایشان است.
حجتالاسلام والمسلمین مهدوی راد
اگر در معارف دینی ما، روایات فراوانی با عنوان تفقه در دین وجود دارد، این تفقه، تفقه عام است و اولین و اساسیترین گام آن بُعد اعتقادی مسأله است و ضرورت دارد که بر پایه آیات و روایات کاوش و تأمل و اجتهاد را آغاز کنیم. در رابطه با جایگاه ائمه(ع) در تبیین و تفسیر آیات، میخواهم این سؤال را مطرح کنم که جایگاه معصومین(ع) در تفسیر قرآن، جایگاه معلمی است یا مفسری؟ برخی از علمای ما جایگاه ائمه(ع) را جایگاه معلمی دانستهاند و برخی هم، جایگاه تفسیری. قریب به اتفاق روایات تفسیری ما آحاد است و سند بخش عمدهی آن، ثقه است. حجیت حدیث ثقه فراتر از فقه است و خبر ثقه در تفسیر جایگاه مهمی دارد و حتماً هم حجیت دارد.
حجتالاسلام و المسلمین مهدوی راد: جایگاه معصومین(ع) در تفسیر قرآن، جایگاه معلمی است یا مفسری؟ برخی از علمای ما جایگاه ائمه(ع) را جایگاه معلمی دانستهاند و برخی هم، جایگاه تفسیری. قریب به اتفاق روایات تفسیری ما آحاد است و سند بخش عمدهی آن، ثقه است. حجیت حدیث ثقه فراتر از فقه است و خبر ثقه در تفسیر جایگاه مهمی دارد و حتماً هم حجیت دارد.
برخی از آیات، روایات تفسیری دارند که با جستوجو در همه اقوال، نمیتوانیم به آن تفسیری که بیان شده است، برسیم. یک نمونهی آن آیه ۲۰۸ سوره بقره است. حدود ۱۰ قول در لفظ «سلم» که در آیه فوق مطرح شده، وجود دارد. آیتﷲ بلاغی ۱۰ قول از این «سلم» را در آثار خود آوردهاند که همهی آنها قابل نقد است. از طرفی دیگر، روایات ما بر این نکته تأکید دارند که منظور از «سلم»، ولایت اهلبیت(ع) است. ضمن این که آیه ۲۰۷ بقره که فرموده «و من الناس من یشتری» که مرتبط با لیلةالمبیت بوده و همچنین در همان شب، پیامبر و حضرت امیر علیهماالسلام وارد مکه شدند و حضرت علی(ع) در همان شب، بتها را شکست. همچنین در مورد شکستن بتها در این شب، روایات و قرائن زیادی وجود دارد. با این وجود، این امر مهم را مخالفان شیعه و اهل بیت(ع) پنهان کردهاند. یکی از نکات مهم در مسألهی روایات اهل بیت(ع) توسعه معنایی روایات میباشد؛ بدین معنا که ائمه(ع) میخواهند به ما یاد دهند که چگونه قرآن را تفسیر کنیم. اگر تلاش کنیم که از روایات، قواعد تفسیری استخراج شود، بسیار شایسته خواهد بود.
حجتالاسلام و المسلمین برنجکار
بر اساس آیه ۱۲۲سوره بقره، میتوان وظایفی را برای علمای حوزه مشخص نمود؛ یکی مشخصکردن مکانی است که باید در دین تفقه کنند؛ وظیفهی دوم علمای حوزه طبق آیه، تبلیغ چیزی است که آموختهاند و وظیفه سوم آنها هم این است که آنچه را آموختهاند، در حکومت اجرا نمایند. دین، اعم از مسائل اعتقادی و اخلاقی است و لازم است در همه عرصههای دین و مخصوصاً اعتقادات، تفقه داشته باشیم و البته تفقه در دین هم الزاماتی دارد. یکی از الزامات، این است که تفقه، یک امر روشمند است. تفقه در دین که معروف به اجتهاد است، به معنای یک فهم روشمند است؛ یعنی نیاز به یک سلسله اصول و مبانی روشی دارد. هر بُعدی از مبانی دین، نیازمند اصول مربوط به خود میباشد که هنوز کار نشده است و لازم است علم اصول فقه در حوزه اعتقادات نیز تکمیل گردد. همچنین مباحث اعتقادی نیاز به اجتهاد روشمند دارد. در غیر این صورت بدون آن ممکن است معنای دیگری از روایات استنباط شود که چهبسا صحیح نباشد.
حجتالاسلام والمسلمین برنجکار: عقل، هم منبع دین و هم روش دستیابی به معارف دین است و بین وحی و عقل ارتباط گستردهای متصور است. به بیان دیگر، در اصول اعتقادی، هم عقل نقش دارد و هم وحی و این لازمه این است که در بهرهبرداری از روایات باید از هر دو استفاده شود؛ وگرنه به برداشت ناقصی خواهیم رسید.
در خصوص ارتباط قرآن و روایات با عقل هم باید گفت که عقل نهتنها ابزار فهم دین است، بلکه منبع دین نیز میباشد. یعنی عقل، هم منبع دین و هم روش دستیابی به معارف دین است و بین وحی و عقل ارتباط گستردهای متصور است. به بیان دیگر، در اصول اعتقادی، هم عقل نقش دارد و هم وحی و این لازمه این است که در بهرهبرداری از روایات باید از هر دو استفاده شود؛ وگرنه به برداشت ناقصی خواهیم رسید. هنوز در مسائل اعتقادی پیش نرفتهایم و در حوزههای علمیه از مرحله سطح به درس خارج رسیدهایم؛ اما در مباحث اعتقادی هنوز در مرحله سطح باقی ماندهایم و فراتر نرفتهایم. هنوز درس خارج توحید، معاد و کلام را مطرح نکردهایم و لازم است ابتکاراتی در این خصوص داشته باشیم و یک خلأ بزرگ در حوزه فقهی و اجتهادی در اعتقادات وجود دارد که لازم است برطرف شود.
(تصاویر از پایگاه مطالعاتی کلام امامیه)
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
