جلسه دفاع از پایان نامه با عنوان «تحلیل تربیتی مجازاتها در فقه اسلامی»اول خرداد ۱۴۰۰ توسط هیئت داوران متشکل از حضرت آیتﷲ سید محمود امامیان حجتالاسلام والمسلمین دکتر جعفر یوسفی و دکتر مولودی در جامعةالمصطفی العالمیه ـ مدرسه عالی فقه تخصصی ـ برگزار شد.
این رساله دکتری به راهنمایی اساتید محترم مرحوم حجتالاسلام دکتر ترابی «ره» و همچنین با راهنمایی حجتالاسلام والملسملین دکتر یعقوبعلی برجی و مشاوره حجتالاسلام والمسلمین دکتر علی همت بناری و نگارش عبدﷲ گوهری طالع به انجام رسیده است.
رساله فوق با هدف سودمندی و آثار تربیتی مجازات های اسلامی چه درسطح تشریع و تقنین و چه در سطح اثبات و چه در سطح اجرا بیان شده تا مجازاتهای اسلامی به عنوان وسیله بازدارنده جهت اصلاح و تربیت و به کمال رساندن انسان چه در حوزه فردی و یا اجتماعی معرفی شود.
تحلیل تربیتی احکام فقهی، موضوعی میان رشتهای است که با تکیه بر منابع اصیل اسلامی یعنی قرآن ، سنت و نیز بهرهگیری از عقل و تجربه به بررسی اسرار، حکمتها و نیز بیان پیامدها و آثار تربیتی احکام فقهی میپردازد. با قبول این مفروض که صِرف بیان احکام برای تربیت انسان کافی نبوده و ضمانت اجرای محکمتر و قویتری در قالب مجازاتها برای رسیدن انسان به سعادت و کمال لازم است که مجازاتهای مطرح شده در فقه (حدود، قصاص و تعزیرات)، در راستای، این هدف کلان، قابل ارزیابی است؛ زیرا در لابه لای دستورات و قوانین شرعی مربوط به تشریع، اثبات و اجرای مجازاتها، نکات و سازوکارهای مختلف تربیتی وجود دارد که میتواند در تحقق هدف یادشده کمک کنند. در پژوهش حاضر، تحلیل تربیتی مجازاتها در فقه بررسی شده و به این نتایج دستیافته است که مجازاتهای شرعی در مرحله تشریع، اثبات و اجرا، با استفاده از روشهای تربیتی اعطای بینش، تبشیر، انذار، مواجهه با نتایج اعمال، تأدیب، تغافل، توبه، قسامه و عبرت آموزی، نقش صیانت از حیات و امنیت جامعه و پیشگیری از جرم و دفع فساد و تأدیب مجرمان بالفعل و بالقوه، را ایفا میکند.
ضرورت این موضوع به این دلیل که مجازاتهای اسلامی با نگاه تربیتی مستقلاً مورد بحث قرار نگرفته و از این جهت موضوع نسبتاً تازهای است و به لحاظ ضرورت نیز تأثیر مجازاتها در تربیت اسلامی قابل انکار نیست. لذا از این جهت اهمیت و جایگاه ویژهای در تربیت اسلامی فرد و جامعه دارد.
در تعریف تربیت آنچه که جامع نظریه فقها میباشد این است که پرورش همه جنبههای فکری و عاطفی و جسمی و اجتماعی شخصیت متربی و ساماندهی رفتارهای او براساس مبانی و دستورهای اسلامی برای تحقق هدف های اسلام در زمینههای گوناگون را گویند.
در این رساله به نظریههای مختلف فلسفه مجازاتها هم اشاره شده است ولی آنچه راجع به نظریه اسلام مطرح شده درقالب موارد ذیل است که بدانها اشاره می کنیم.
اهداف تربیتی وضع مجازاتهای حدی در ضمن اهداف کلی که همان رسیدن به کمال وقرب الهی بوده و اهداف خاص آن که پیشگیری از ارتکاب جرم و امنیت جامعه است قابل پیگیری می باشد.
از جمله روشهای تربیتی به کار گرفته شده برای وضع وتشریع مجازات ها موارد زیر میباشد:
۱- اعطای بینش یا معرفت و آگاهی متربی از قلمروهای ممنوعه الهی: چنانکه در احادیث بدان اشاره شده است :الف :«من لم یتفقه منکم فی الدین فهو اعرابی»ب: «….لم اقم علیه الحد …»
۲- تبشیر ویا آگاهی دادن از نتایج و ثمرات کارهای نیک و خوب به متربی، تا شوق وانگیزه کافی برای انجام عمل در او فراهم شودمانند آیه «ندخلکم مدخلاً کریماً» در واقع تحریک بعد عاطفی و تربیت عاطفی و جهتدهی به آن را مطرح می کند.
۳- انذار میباشدویا آگاهی متربی از پیشامدها و نتایج سوئی که بر عمل او مترتب میشود، که در مقوله (آثارتربیتی ترس) قلمداد میشود.
نمونههایی از روش تربیتی انذار درقرآن کریم: ۱- عذاب دایمی و خوارکننده برای ناقضان حدود الهی؛ ۲- هشدار به پیامد محاربه؛ ۳- هشدار به سارقان؛ ۴- هشدار به شرب خمر و … .
هدف شارع از تشریع مجازات قصاص :۱-صیانت از حق حیات وتمامیت جسمی انسان ها ۲- تامین عدالت ، بوده که با روش تربیتی مواجهه با نتایج اعمال محقق می شود که پشتوانه این روش(حب ذات آدمی است، یعنی انسان ذاتا خود را دوست دارد و به دنبال کاری که به نفع اوست می رود واز رفتاهایی که آسیب می زند اجتناب می کند.)
نمونه هایی از نتایج مواجهه با اعمال
۱- سخت ترین مجازاتها۲- قتل یک انسان به مثابه قتل همه انسان هاست۳- قصاص مایه حیات است
درباب وضع مجازات تعزیزی هدف از تشریع این نوع مجازات، اصلاح وتربیت مجرمان ، وبه نوعی با تآدیب وتربیت انسان همسانی دارد.
درفصل سوم این رساله تحلیل تربیتی نحوه اثبات جرم درفقه اسلامی بحث شده که در ابتداء به شرایط اثبات جرایم منافی عفت مثل زنا،لواط، تفخیذ، مساحقه وقذف…اشاره شده و هدف شارع حکیم درنحوه اثبات اینها پیشگیری از شیوع فساد درجامعه وفراهم کردن زمینه اصلاح وتربیت مجرم می باشد.
ازجمله روش های تربیتی بکار شده درنحوه اثبات جرایم منافی عفت از دو روش تربیتی تغافل وتوبه استفاده شده است که نظریه مختار هم همین می باشد، تغافل یا نادیده نگاری وبه تعبیر دیگر چشم پوشی به معنای خود را عمدأ به غفلت زدن وتظاهر به ندانستن می باشد، درواقع مربی با به بکارگیری این روش، تلاش می کند شخصت وعزت متربی، با برملا شدن خطاهای او خدشه دار نشود وترس از خط قرمز در روح و روان او فرو نریخته وارتکاب جرم برای او به یک رفتار عادی تبدیل نشود.
که آیات وروایات مختلفی براین امر اشاره می کند که مورد بررسی وتجزیه وتحلیل مفصل شده است
نمونه ای ازشواهد به کارگیری روش تربیتی تغافل
۱- شرط تعدد اقرار.که یکی ازدلایل شرط تعدد در اقرار،دربحث منافی عفت نادیده نگاری جرم مجرم است. روایات متعددی براین امر اشاره می کند که معصوم(ع) به گونه ای وانمود می کند که گویا جرمی اتفاق نیافتاده است.مانند روایت مشهور ماعزبن مالک وقتی که زنا کرده بود ونزد پیامبر(ص) اقرار به فعل خودش کرد، پیامبر(ع) فرمود«لعلل قبلت، او غمزت، او نظرت» در واقع پیامبر(ص) با این رفتار خود به مجرم فرصت باز اندیشی وبرگشت از گناه را برای او فراهم می کند
۲- شرط تعدد جلسات اقرار: که این اقرارها درچهار مجلس جداگانه ومتعدد باید باشد. مانند روایات جوانی که مرتکب لواط شده بودوقتی اقرارمی کرد. امام فرمود خیالاتی شده ای برگرد برو خانه ات، که نشان می دهد امام در مقام هدایت انسانها، با نادیده نگاری وتوجیه خطای آنها، فرصت تربیت و اصلاح را از مجرم سلب نمی کند.
۳- شرط تعدد شهود«درجرایم منافی عفت»
که اگر حد نصاب شهود کامل نشود به کسانی که شهادت داده اند تازیانه زده می شود.به این دلیل است که کسی به سادگی حاضر به ادای شهادت نشود و خطای شخص مجرم تا جایی که ممکن است باید همچنان پنهان بمانددرواقع شارع دنبال عزت وشخصیت مجرم ونادیده نگاری خطای مجرم است .تا ازاشاعه فحشا درجامعه پیشگیری شود .
۴- شرط وضوع در رویت.مطلق علم ومطلق روئت کافی نیست بلکه مثل روایت المِیلِ فِی المُکحُلة باید باشد نه هررویتی چرا که بنای شارع براختفای این نوع جرام ونادیده انگاری انها به خاطرمصلحت فرد وجامعه است.
روش تربیتی توبه
منظور این است که چون انسان یک موجودی است که همواره درمعرض خطا ولغزش است. اگر مرتکب خطاء وجرمی شد خدواند براساس اصل تربیتی فضل ورحمت خویش، فورأ او را مجازات نمی کند بلکه زمنیه بازگشت وهدایت وی را فراهم می کند.
که نخست باید به استقبال خطاکار رفت و اورا متوجه خطایش نمود وجهات مختلف وآثار وپی آمدهای آن را تبیین کردکه مایه بازگشت از خطا دروجود او ریشه بدواند
درفقه موارد مختلفی بدان اشاره شده
۱- تشویق مجرم به توبه :روایت هایی بدان اشاره شده که وقتی جرمی اتفاق افتاده بود و پیامبر(ص) حد را جاری کردند روبه اصحاب خود اشاره کرد وفرمود: لو استتر ثم تاب کان خیرأ له.
۲- دادن فرصت به مجرم : مثل روایت زن حامله ای مرتکب زنا شده بود و نزد امام علی(ع) اقرار به زنای خود می کرد ولی حضرت مدوام به ایشان فرصت می داد.
۳-سقوط حد به وسیله توبه اگرکسی به جرمی اقرار کند وآنگاه توبه کند امام دراقامه حدمخیر است سنگسار باشد یا تازیانه مثل روایت جوانی که لواط کرده بود که حضرت فرمود قم…ان ﷲ قد تاب علیک.
در فصل چهارم به تحلیل تربیتی مجازات ها نسبت به جامعه واجتماع و نقش مجازاتهای حدی درحفظ نظم وامنیت جامعه وپیشگیری از شیوع فساد با استفاده ازتمهیدات تربیتی پرداخته شده، و از روش تربیتی عبرت آموزی، از تاثیرات اجرای قصاص درصیانت از حیات ونظم اجتماعی استفاده شده است. در ادامه به اجرای مجازاتهای تعزیری در راستای حاکمیت نظم وقانون واصلاح وتربیت مجرمان بالفعل وبالقوه اشاره و گفته شده که اجرای مجازتهای تعزیری یکی از نیاز های جامعه است که برای نقش تامینی و تأدیبی وتامین مصالح وپیشگیری از فساد وناهنجاری ها طبق صلاحدید حاکم شرع باید اجرا شود.
نتیجهگیری نهایی اینکه اهداف فقه اسلامی و اهداف نظام تربیتی درباره انسان همپوشانی های فراوانی دارد لذا تحلیل تربیتی مجازاتها، در راستای اهداف شارع مقدس دروضع ونحوه اثبات واجرای مجازاتها در دو محور زیر خلاصه می شود
۱- اهداف کلان مجازاتها درفقه که همان دستیابی افراد به کمال انسانی است وبالاترین کمال هستی هم قرب الهی به شمار می رود
درنظام تربیتی هم هدف رشد وکمال انسان ورسیدن به قرب الهی می باشد.
بنابراین هم فقه وهم تربیت به دنبال رشد وهدایت وکمال انسان ها است.
لذا پیروی از دستورات شارع درحوزه مجازاتها، افراد و شخص مجرم(بالفعل وبالقوه) را و به تبع آن جامعه را در مسیر کمال واصلاح قرار می دهد
درنتیجه مجازات های مطرح شده درفقه بایک رویکرد تربیتی در راستای رشد وکمال انسان، قابل تحلیل وبررسی است.
۲- اهداف خاص مجازات ها درفقه: پیشگیری از ارتکاب جرم وشیوع فساد، صیانت از حق حیات وتمامیت جسمی انسان ها وحفظ نظم و امنیت جامعه، از جمله اهداف خاصی است که در تشریع، نحوه اثبات واجرای مجازات ها درفقه قابل پیگیری اند