آیت‌ﷲ «سید محمدعلی عالمی بلخابی» از علمای مجاهد کشور افغانستان، شهریور سال ۱۴۰۰ دارفانی را وداع گفت. درباره شخصیت و خدمات مذهبی و اجتماعی این شخصیت با نوه‌ی ایشان گفت‌وگویی انجام داده‌ایم:

مرحوم آیت‌ﷲ عالمی در نجف اشرف در این دوره از محضر بزرگان مانند حضرات آیات و حجج اسلام صدرای بادکوبه‌ای، حاج شیخ مجتبی لنکرانی، شیخ کاظم تبریزی، شهید محراب آیت‌ﷲ سید اسدﷲ مدنی کسب فیض نمودند. چون ایشان دو بار در نجف اشرف برای تحصیل علم و دانش مسافرت داشتند. و در سال ۱۳۳۵ه‍.ش به افغانستان مراجعت کردند و در زادگاهشان بلخاب در حوزه‌ی علمیه‌ی عالمیه مشغول تدریس شدند.

ایشان ساختمان حوزه‌ی علمیه‌ی عالمیه‌ی بلخاب را در همین دوره تجدیدبنا نمودند؛ یعنی ساختمان قبلی را کاملاً تخریب و ساختمان جدیدی را تأسیس کردند. و همینطور مشغول تبلیغ و ترویج معارف و فرهنگ اهل بیت(علیهم‌‌السلام) بودند، ضمن تدریس و بازسازی این مدرسه، مشغول فعالیت‌های تبلیغی، ارشادی و اجتماعی هم بودند و بعد ایشان تصمیم گرفتند برای تکمیل تحصیلاتشان دوباره به نجف اشرف برگردند و در این دوره‌ی دوم، ایشان دروس خارج فقه و اصول را از محضر اساتیدی مانند مرحوم آیت‌ﷲ‌العظمی خوئی، مرحوم آیت‌ﷲ‌العظمی حکیم، مرحوم آیت‌ﷲ سید محمدباقر صدر و مرحوم آیت‌ﷲ‌العظمی امام خمینی(رض) فرا گرفتند.

ایشان بعد از تکمیل تحصیلاتشان، دوباره بر اساس احساس وظیفه و مسئولیتی که می‌کردند به زادگاهشان بلخاب بازگشتند و مشغول تدریس در مدرسه‌ی علمیه‌ِ عالمیه‌ِ بلخاب شدند. البته آیت‌ﷲ عالمی در زمانی هم که در حوزه‌ی علمیه‌ی مشهد مقدس حضور داشتند و همینطور در حوزه‌ی علمیه‌ی نجف، ضمن تحصیل، تدریس هم داشتند و از شاگردان مرحوم آیت‌ﷲ عالمی در مشهد مقدس، آیت‌ﷲ شیخ علی واعظی –از اساتید فعلی حوزه‌ی علمیه‌ی مشهد مقدس-، حاجی شیخ عطائی خراسانی-که ایشان مدتی مدیر مدرسه عباس قلی‌خان مشهد بودند.

در نجف هم ایشان در ضمن تحصیل، تدریس داشتند. کتاب‌های شرح لمعه، قوانین، باب حادی‌عشر، این کتاب‌ها را در نجف تدریس داشتند. در بلخاب هم همین تدریس را در حوزه‌ی علمیه‌ی عالمیه‌ی بلخاب ادامه دادند و شاگردان زیادی را در طول حیات علمی خودشان تربیت کرده و تحویل جامعه داده‌اند که به چند نفر از شاگردان برجسته‌ی ایشان اشاره می‌شود: مرحوم آیت‌ﷲ استاد سید محمدحسن مرتضوی بلخابی، ایشان شخصیت علمی برجسته‌ای بودند، یکی از آثار علمی ایشان این است که کتاب کفایة‌الاصول را به شعر درآورده‌اند و حضرات آیات و حجج اسلام شیخ محمدعلی مهاجری دره‌ای صوفی، سید احمد مبلّغ سانچارکی، سید اصغر امینی، شهید دهقان سانچارکی، شیخ محمدحسین عرب یکاولنگی،  حاجی سید علی قدسی یکاولنگی، حاج سید علی مدرّس فاضلی بلخابی، ایشان سالیان سال در حوزات علمیه‌ی کاشان مشغول تدریس بودند، شهید شیخ علی اکبر نهضت دره‌ای صوفی، شیخ محمدحسین جوادی و بزرگان دیگر را مرحوم آیت‌ﷲ عالم در طول حیات علمی خودشان پرورش و تحویل جامعه‌ی اسلامی دادند.

ایشان ضمن تدریس در حوزه‌ی علمیه از تبلیغ، ترویج و ارشاد مردم هم غافل نبودند. از این جهت هم ایشان کارهای برجسته‌ی زیادی را انجام داده بودند. یکی از کارهای عملیِ ایشان در این دوره، ضمن تدریس، آموزش احکام شرعی به مردم مناطق مختلف ولایات شمال افغانستان، تصحیح قرائت نماز و حمد و سوره‌ی مردم بود. مخصوصاً ایشان شب‌های جمعه طلبه‌های حوزه‌ی علمیه‌ی عالمیه‌ی بلخاب را به مناطق مختلف اعزام می‌کردند. مجالس وعظ، خطابه و آموزش احکام برقرار بود. همینطور در همین دوره یکی از آثار تألیفاتشان –که بعداً هم اشاره خواهم کرد- کتابی بود تحت عنوان آموزش اصول دین که به صورت خطی، از این‌ها کپی‌برداری شده بود و در اختیار طلبه‌های حوزه‌ی علمیه قرار گرفته بود و آن‌ها زمانی که در مناطق می‌رفتند اصول شرعی را به مردم از همین کتابچه یا همین کتابی که ایشان تهیه کرده بود آموزش می‌دادند.

از مرحوم آیت‌ﷲ عالمی علاوه بر فعالیت‌های اجتماعی و تدریس، آثار علمی و تألیفاتی هم به یادگار مانده است. رساله‌ی اصول شرعی که عرض کردم، همان کتابچه‌ای بود که ایشان برای آموزش اصول دین به مردم آن خطّه آماده کرده بودند. شرح سیوطی که در واقع تقریرات درس مرحوم ادیب نیشابوری است. رساله‌ای در فلسفه، حکمت متعالیه، شرح بر حاشیه ملاّعبدﷲ، شرح بر مکاسب مرحوم شیخ اعظم انصاری، شرح بر رسائل مرحوم شیخ اعظم، شرح بر کفایه و رساله‌ای در مورد گناهان کبیره.

در مورد فعالیت‌های سیاسی مرحوم آیت‌ﷲ عالمی بلخابی باید عرض کنم که بعد از اشغال افغانستان، در سال ۱۳۵۷ هجری توسط کمونیست‌ها و اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ شوروی، حکومت وقت مبارزه‌ی جدی با عقاید و آموزه‌های دینی مردم شروع کرد. همینطور در یک اقدام سراسری شروع به دستگیری علما و متنفذّین و نخبگان جامعه از جای جای افغانستان کردند. بسیاری از علمای طراز اول کشور، همچون آیت‌‌ﷲ مرحوم واعظ بهسودی، مرحوم آیت‌ﷲ شیخ محمدامین افشار کابلی، مرحوم آیت‌ﷲ شیخ سلطان مزاری، مرحوم آیت‌ﷲ شریف مزاری، مرحوم حجت‌الاسلام شیخ احمد راجی و صدها تن از علما، متنفذّین، خوانین و نخبگان کشور افغانستان را در یک اقدام سرتاسری دستگیر نمودند.

شهرستان بلخاب یک شهرستان دورافتاده‌ای در شمال افغانستان است. مرحوم آیت‌ﷲ عالمی بلخابی را دستگیر کردند و به سانچارک منتقل نمودند. ایشان مدتی در زندان کمونیست‌ها بود و در این دوره با ماهیت کمونیست‌ها و اهداف شوم کمونیست‌ها بیشتر آشنا شدند. با وساطت جمعی از متنفذّین و بزرگان سانچارک، ایشان از زندان آزاد شدند و در بلخاب بازگشتند. ایشان در همین دوره، جمعی از طلاّب مدرسه‌ی علمیه‌ی عالمیه‌ی بلخاب و اساتید مدرسه عالمیه را مسئولیت دادند که از نظر فقهی تحقیق کنند که در چنین شرایطی وظیفه چیست. بعد از تحقیقات گسترده‌ای که انجام شد، ایشان تصمیم گرفتند که علیه حکومت دست‌نشانده‌ی وقت قیام کنند و برای اولین در مدرسه‌ی علمیه‌ی عالمیه‌ی بلخاب که جمعی از مسئولین حکومتی ولسوالی وقت بلخاب حضور داشت به صراحت فرمودند حکومتی که زیر سایه‌ی قرآن نباشد، از سوی مردم مسلمان افغانستان پذیرفته شده نیست.

بعد از اقدامات اولیه که ایشان انجام دادند، هماهنگی‌هایی که با بزرگان و متنفذّین بلخاب صورت دادند، در شب ۲۴ حَمَل (فروردین) ۱۳۵۸ مردم بلخاب تحت رهبری حضرت آیت‌ﷲ عالمی بلخابی، اقدام جهاد مسلحانه‌ی خودشان را علیه حکومت وقت آغاز کردند و در همان شب، شهرستان ولسوالی (بلخاب) را فتح کردند و بعد آیت‌ﷲ عالمی با درایت و تدبیری که داشتند فقط به فتح ولسوالی (بلخاب) اکتفا نکردند، ایشان مجاهدین بلخاب را به پنج دسته تقسیم کردند. تحت فرماندهی و قیادت و سرپرستی بزرگان بلخابی و مناطق همجوار بلخاب اعزام کردند و ولسوالی‌های دره‌ی صوف، زاری، یکاولنگ، کوهستانات و سانچارک، جمع زیادی از مجاهدین بلخابی را ایشان ساماندهی نموده و اعزام کردند.

بعد از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۳ به مدت پنج سال مسئول جبهه‌ی جنگ در همین مناطقی که عرض شد، بلخاب و مناطق همجوار بلخاب را ایشان عهده‌دار بودند. مردم هم ایشان را در این دوره به عنوان آقای رهبر مخاطب قرار می‌دادند و از دستوراتشان اطاعت می‌کردند. همین اکنون هم در بین عامه‌ی مردم در شمال افغانستان بیشتر آیت‌ﷲ عالمی را به عنوان آقای رهبر می‌شناسند.

آیت‌ﷲ عالمی از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۳ مشغول ساماندهی جبهه‌های جنگ و برقراری امنیت در مناطق آزاد شده و ولسوالی‌های آزاد شده از دست حکومت کمونیستی بود. در این دوره مردم آیت‌ﷲ عالمی را به عنوان رهبر خطاب می‌کردند، شیعه و سنی و از دستورات ایشان تبعیت می‌کردند. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ایشان در این دوره حفظ وحدت بین شیعه و سنی و گروه‌های مختلف جهادی بود. اینطور نبود که فقط شیعه‌ها با ایشان در جهاد همراهی کنند. بخش زیادی از مردم اهل سنت و مناطق سنی‌نشین را از سیطره‌ی حکومت کمونیستی با همکاری مردم و علمای اهل سنت آزاد نموده بودند. تعداد زیادی از علما و مولوی‌های اهل سنت همراه ایشان مشغول جهاد بودند و از دستوراتشان تبعیت می‌کردند. در این دوره در مناطق آزاد شده‌ای از دست حکومت کمونیستی هیچ مشکل، نزاع یا جنگ داخلی با تدبیر و درایت آیت‌ﷲ عالمی بلخابی اتفاق نیفتاد.

یکی دیگر از خدمات مهم آیت‌ﷲ عالمی، خدمات اجتماعی و فرهنگی است. ایشان در طول حیات خودشان ده‌ها باب حوزه‌ی علمیه، مسجد، حسینیه و مراکز فرهنگی دیگر مانند کتابخانه، مکاتب و … را تأسیس و احداث نمودند. در جای جای ولایات شمال در افغانستان که یکی از مهم‌ترین کارهای ایشان در این باب خدمات اجتماعی می‌توان به بازسازی و اعمار حرم مطهر حضرت یحیی بن زید بن علی بن الحسین^(ع) اشاره کرد. در واقع سفیر و نماینده‌ی اهل بیت در کشور افغانستان و تنها امامزاده‌ی معلوم النَسب در افغانستان است.

آیت‌ﷲ عالمی در سال ۱۳۸۱ که بعد از اشغال افغانستان توسط طالبان به ایران مهاجرت کرده بودند، در سال ۱۳۸۱ از قم به افغانستان مراجعت کردند و اقدام به بازسازی حرم حضرت یحیی^(ع) نمودند. بعد با همکاری و مساعدت دفتر مقام معظم رهبری حضرت آیت‌ﷲ‌العظمی خامنه‌ای و تلاش‌های مستمر حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین نورﷲیان، رئیس وقت سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه‌ی خارج از کشور. ایشان حرم حضرت یحیی را در دو طبقه با نقشه و نمای خیلی عالی بازسازی نمودند.

حرم حضرت یحیی^(ع) در دو طبقه تقریباً کارش تمام شده بود و ۹۰% کار انجام شده است. امیدواریم که بقیه‌ی این کار هم با حمایت خیّرین و تاجرین شیعه به پایان برسد. همینطور حضرت آیت‌ﷲ عالمی در جوار حرم حضرت یحیی^(ع) اقدام به تأسیس مدرسه‌ی علمیه‌ی رسول اعظم^(ص) و مدرسه‌ی حضرت زینب کبری^(س) که مخصوص خواهران است نمودند. این دو مدرسه به مساحت ۶ هزار متر مربع در دو طبقه احداث شده، البته هنوز به طور کامل تکمیل نشده، کار ادامه دارد. ان‌شاءﷲ که در آینده‌ی نزدیک شاهد تکمیل این دو حوزه‌ی علمیه باشیم.

و همینطور ایشان در جوار حرم حضرت یحیی تصمیم به راه‌اندازی کلینیک و درمانگاه گرفتند که با کمک هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، کلینیکی در دو طبقه در نزدیکی حرم حضرت یحیی^(ع) احداث شده است. از دیگر اقدامات آیت‌ﷲ عالمی راه‌اندازی و اقامه‌ی اولین نماز جمعه‌ی شیعیان در شهر مزارشریف که عمده‌ترین شهر در شمال افغانستان است می‌باشد.

به چند ویژگی از ویژگی‌های اخلاقی ایشان هم اشاره خواهم کرد. یکی از ویژگی‌ها و خصوصیات اخلاقی آیت‌ﷲ عالمی بلخابی، عبادت و نماز شب و تهجد و شب‌زنده‌داری بود. ایشان از اوایل عمر تا آخر عمر آنطور که نقل کردند و در این اواخر ما خودمان هم شاهد بودیم، با اینکه دچار ضعف جسمی بود اما تهجد و شب‌زنداری ایشان ترک نمی‌شد.

همرزمان ایشان نقل می‌کنند، من از زبان خیلی از همرزمان ایشان شنیدم که حتی زمانی که ایشان در میدان جنگ و در سنگر بودند، باز هم تهجّد و شب‌زنده‌داری ایشان ترک نمی‌شده است. علاقه‌ی عجیبی به نماز اول وقت و برپایی نماز جماعت داشتند. اکثر اوقات حتی اگر یک نفر هم بود نماز را به جماعت اقامه می‌کردند. ایشان انس عجیبی با قرآن و دعا داشتند. تلاوت قرآن کریم در برنامه‌های شبانه‌روزی ایشان بود. ایشان چندین جزء را در شبانه‌روز قرائت می‌کردند. یکی از علمای بلخابی نقل می‌کرد، جناب حجت‌الاسلام والمسلمین مصباح بلخابی از زبان مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین هاشمی سنجارکی نقل کرده است که می‌گوید هاشمی می‌گفت من ماهی در کابل هم‌اتاق آیت‌ﷲ عالمی بودم، ایشان هر سه روز یک قرآن ختم می‌کردند. ایشان یک انس عجیبی با قرآن و همچنین ادعیه‌ای که از معصومین(صلوات‌ﷲ علیه) به دست ما رسیده است، داشتند.

یکی دیگر از ویژگی‌های ایشان توسل به اهل بیت عصمت و طهارت بود. عشق و علاقه‌ی ایشان به اهل بیت پیامبر بود. یکی از زیباترین عادت‌های ایشان این بود که همیشه توسل به اهل بیت و روضه‌خوانی در بیت ایشان برقرار بود. هرکسی به دیدار ایشان می‌آمد، زمانی که احساس می‌کردند اهل روضه است، عالم یا طلبه یا مداح است، ایشان فوراً دستور می‌دادند که روضه بخواند. گاهی پیش می‌آمد و شاهد بودیم که اگر یک جمع دو سه نفری به دیدار ایشان می‌آمدند، اگر همه اهل روضه بودند ایشان به همه دستور می‌دادند که به ترتیب روضه بخوانند. همین که روضه‌خوان شروع به ذکر توسل می‌کرد، ایشان هم شروع به گریه می‌کردند و اشک ریختن. و این عادت ایشان در آخر عمر ایشان ترک نشد.

یکی دیگر از ویژگی‌های مهم ایشان شجاعت ایشان است. شجاعت ایشان انصافاً نمونه و مثال‌زدنی است. شخصیت بسیار نترس، شجاع و دلیری بود. وقتی که ایشان متوجه شد که اساس اسلام در خطر است، با آنکه مردم بلخاب هیچ سلاح و امکانات و تجهیزاتی نداشتند، در مقابل ارتش افغانستان و همچنین پشتیبانانِ آن‌ها، ارتش سرخ شوروی، تا بنِ دندان مسلح بودند. اما همین که احساس کرد تکلیف شرعی ایشان قیام است، با دست خالی، با یک شجاعت و پایمردی مثال زدنی مبارزه را علیه حکومت آغاز کرد. بارها و بارها در میادین مختلف، شخصاً وارد جنگ با کمونیست‌ها شد. همرزمان ایشان خاطرات زیاد و فراموش نشدنی را از شجاعت ایشان نقل کردند.

یکی دیگر از ویژگی‌های شخصیتی ایشان صبرِ مثال‌زدنی ایشان است. حوادث تلخی در دوران معاصر در افغانستان پیش آمد. بعد از ورود احزاب سیاسی، مشکلات زیادی در جامعه‌ی افغانستان پیش آمد، اکثر مردم افغانستان از این جریانات پیش آمده آسیب دیدند و آیت‌ﷲ عالمی هم از این حوادث تلخی که در آن سامان و کشور اتفاق افتاده بود بی‌نصیب نماندند. اشغال افغانستان توسط کمونیست‌ها، بعد طالبان و گروه‌های دیگر، سه فرزند و همچنین همسر ایشان در این جریانات به شهادت رسید. ایشان نه‌تنها خودشان بسیار با این قضایای بسیار تلخ صبورانه برخورد کردند، بلکه همیشه اطرافیانشان را توصیه به صبر می‌کردند. چون صبر جزء خصوصیات بارز شخصیتی ایشان بود. سرانجام آیت‌ﷲ عالمی پس از یک قرن تلاش، مجاهدت در راستای پیشبرد اهداف عالیه‌ای که داشتند، ترویج و تبلیغ معارف و فرهنگ اهل‌بیت در حوزه‌های مختلف، در روز جمعه ۵ سنبله (شهریور) ۱۴۰۰ هجری شمسی مصادف با ۱۸ محرم‌الحرام ۱۴۴۳ ه‍.ق وفات نمودند و چشم از جهان فانی بستند و به وصال حضرت‌ حق نائل شدند. ان‌شاءﷲ امیدواریم که خداوند روح این عالم فرزانه و مجاهد را با اولیا و انبیا محشور بدارد.

یکی دیگر از ویژگی‌های اخلاقی ایشان سخاوت است، یعنی شاید بشود گفت مهم‌ترین ویژگی ایشان سخاوتی بود که ایشان داشت و به سخاوت شهره بود. بلخاب و اطراف بلخاب مناطق کوهستانی و روستایی است. اکثر بزرگان آن مناطق در جوار خانه‌ی خودشان مهمان‌خانه‌ای دارند که در آنجا از مسافرانی که می‌آیند پذیرایی می‌شود. چون بلخاب یک راه مواسلاتی بین چندین ولایت و در مسیر چندین ولایت قرار گرفته است. مسافران زیادی از این منطقه عبور می‌کنند. خودِ بلخابی‌ها ممکن است از روستایی به روستای دیگر بروند. ایشان مهمان‌خانه‌ای داشت، در طول سال مهمان‌خانه‌ی ایشان خالی از مهمان نبود. سفره‌ی ایشان همیشه در همان مهمان‌خانه پهن بود. هرکسی می‌آمد ایشان تا آنجا که در توان داشت پذیرایی می‌کرد. در مهمان‌نوازی در آن مناطق شهره است و خیلی سخاوت عجیبی داشت. سعی‌اش هم این بود که همیشه سر سفره تنها نباشند و عده‌ای دور ایشان باشند و حظ می‌برد از اینکه عده‌ای در سر سفره‌ی ایشان حضور داشته باشند و سفارش ایشان به فرزندانشان و ما همیشه این بود که سعی کنید مهمان داشته باشید و مهمان را احترام کنید. این جزء توصیه‌های تقریباً همیشگی ایشان بود.

یکی دیگر از ویژگی‌های ایشان کار، تلاش و پشتکار بود. ایشان چه در بعد علمی، چه جهاد و چه ابعاد مختلف زندگی شدید پشتکار عجیبی داشتند. من خودم لحظه‌ای ایشان را بیکار نمی‌دیدم. یا مشغول مطالعه و تفکر، مشغول تلاوت قرآن یا مشغول ذکر گفتن بودند. ایشان بیکار دیده نمی‌شد. عمرش را به بطالت نمی‌گذاشت و تا زمانی هم که در بلخاب برای امرار معاش خودشان سخت کار می‌کردند. کشاورزی، باغداری و خیلی تلاش می‌کردند. بسیاری نقل کردند که اکثر وقت‌هایی که ایشان در بلخاب بودند، دست‌هایشان پر از پینه و آبله بود. یعنی ایشان برای امرار معاششان کار می‌کردند و ایشان پشتکار عجیبی داشتند.