مقدمه/روسیه بامداد روز پنجشنبه ۲۴ فوریه (۵ اسفند) تهاجم نظامی خود به اوکراین را آغاز کرد، طی زمانی که از آغاز این جنگ می‌گذرد و در این روزها مطالب بسیار زیادی درباره آن مطرح شده است. اما موضوعی که به آن پرداخته نشده، مسأله مواجهه جامعه مسلمانان روسیه با این بحران است؛ چرا که روسیه دارای جمعیت قابل توجهی از مسلمانان بوده و طبعا این گروه رویکرد ویژه خود را به مسأله تهاجم به اوکراین داشته‌اند.
به همین منظور در گفتگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا سلکی نماینده سابق جامعةالمصطفی در روسیه، سعی در واکاوی مسأله مواجهه مسلمانان روسیه با بحران تهاجم به اوکراین کرده‌ایم. حجت‌الاسلام سلکی مطالعات گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روسیه داشته‌اند و با حضور در نشست‌های علمی و ارائه مقالات مختلف، دانش و تجارب ارزشمندی درباره به این کشور دارند. حاصل گفتگوی «مباحثات» با ایشان در ادامه می‌آید:
- به عنوان مقدمه توضیحاتی راجع به وضعیت کشور روسیه و تعداد مسلمانان این کشور بفرمایید؟
کشور روسیه حدود ۱۷ میلیون و ۵۷ هزار کیلومتر مربع مساحت دارد چیزی معادل ده برابر کشور ایران که ۱۱ و نیم درصد از خشکی‌های زمین را شامل می‌شود. این کشور بیش از ۱۶۰ درجه طول جغرافیایی دارد یعنی ۱۱ منطقه زمانی، که البته به صورت بالفعل ده منطقه زمانی در روسیه وجود دارد؛ به این معنا که از شرق تا غرب این کشور ده ساعت اختلاف است. روسیه با ۱۴ کشور همسایه است که مرزی به طول ۲۲ هزار و ۴۰۷ کیلومتر را شامل می‌شود و خط ساحلی این کشور در کناره دریاهای مختلف نیز ۳۷ هزار و ۶۵۳ کیلومتر است، این را مقایسه کنید با محیط کل زمین که ۴۰ هزار کیلومتر است.
بیش از ۱۸۵ قوم در روسیه زندگی می‌کنند که ۴۴ قومیت آن مسلمان هستند. البته صحبت از تعداد جمعیت این کشور امری سهل و ممتنع است، زیرا روس‌ها هیچ‌گاه مایل به ارائه عدد دقیقی از جمعیت خود نبوده‌اند و به همین دلیل است که هیچ‌گاه آمار عددی دقیقی از جمعیت کشور روسیه و به تبع آن تعداد مسلمانان و دیگر اقلیت‌های دینی وجود ندارد. اما چیزی که درباره تعداد جمعیت این کشور برآورد می‌شود عددی بین ۱۴۶ تا ۱۵۰ میلیون نفر است که از این میان ۱۶ تا ۲۰ میلیون جمعیت مسلمانان این کشور را شامل می‌شود.
مسلمانان در روسیه دارای بیشترین نرخ رشد هستند، در سال ۲۰۲۲ رشد جمعیت آنان معادل ۱/۱ درصد بوده است که برآورد می‌شود تا سال ۲۰۵۰ این رشد جمعیت به عدد ۷/۱ درصد برسد این در حالی است که نرخ رشد جمعیت روس‌تبارها و سایر اقلیت‌های قومی دیگر بسیار پایین‌تر از این میزان است.
- اسلام چگونه به روسیه راه یافته است؟
اسلام از دو منطقه به روسیه وارد شده است، منطقه اول «قفقاز»، که اسلام در پی فتح ایران توسط خلیفه دوم، به منطقه «دربند» که در آن زمان جزئی از خاک ایران بوده است، وارد شده و لذا در این منطقه یکی از قدیمی‌ترین مساجد جهان اسلام وجود دارد. منطقه دوم شهر «بلگار» در «تاتارستان» است که ورود اسلام به آن حدودا در سال ۹۴۲ میلادی به درخواست «خان آلموش» از خان‌های مستقل و از قدرت‌های محلی تاتارستان، اتفاق افتاده است. تفاوت ورود اسلام در این دومنطقه این است که در تاتارستان، اسلام درقالب یک حکومت وارد و پذیرفته شده است.
- وضعیت تاریخی جامعه مسلمانان در روسیه با چه فراز و نشیب‌هایی مواجه بوده است؟
جمعیت مسلمانان در روسیه همواره با فراز و فرودهایی روبه‌رو بوده است، تا قبل از تشکیل یک دولت-ملت واحد، مسلمان‌ها به صورت گروه‌های کوچک در مناطق روسیه حضور داشتند، این حضور پس از ظهور «ایوان مخوف» یا «ایوان گروزنی» یا «ایوان چهارم» در نیمه قرن شانزدهم با چالش جدی روبرو شد.
از سال ۱۷۸۸ میلادی به دستور «یکاترین دوم» همسر یکی از تزارهای روسیه که پس از مرگ همسرش به مقام تزاری رسیده بود، اولین مجمع دینی مسلمانان به نام «مجمع دینی مگامتا» یعنی «محمدی‌ها» در منطقه «اوفا» از جمهوری «باشقیرستان» تأسیس می‌شود. تزارها از همان ابتدا تلاش در ایجاد ساختاری شبیه به ساختار «کلیسای ارتودوکس» برای اسلام داشتند که بتوانند با یک ساختار واحد، با عموم مسلمانان روبرو بشوند. تا پیش از «انقلاب کمونیستی» این ساختار مسلمانان، حدود پنج مفتی به خود دیده است. این ساختار در شرق روسیه شکل گرفته است و نه در منطقه قفقاز چرا که تا آن زمان روس‌ها وارد منطقه قفقاز نشده و این منطقه را تصرف نکرده بودند.
از لحاظ ساختاری و اداری، پس از ظهور کمونیسم از سال ۱۹۲۲ میلادی، «استالین» سخت‌گیری بر ضد مذاهب را آغاز می‌کند و این موضع را ادامه می‌دهد تا این‌که سران «اتحاد جماهیر شوروی» به ناچار در سال ۱۹۴۳ و در میانه «جنگ جهانی دوم» به منظور پر کردن خلأ نیروی انسانی در جنگ، آزادی‌هایی به مسلمانان و سایر ادیان اعطا و آنان را ترغیب به حضور در جبهه نبرد می‌کنند. پس از جنگ جهانی دوم و در سال ۱۹۴۸ میلادی اولین کنگره رسمی مسلمان‌ها با چراغ سبز و موافقت حکومت شوروی تشکیل می‌شود.
- مسلمانان در کدام مناطق روسیه حضور دارند، ازچه مذاهبی هستند و از نظر آداب و رسوم چه وضعیتی دارند؟
مناطق بومی مسلمانان در روسیه عبارتست از منطقه شمال قفقاز که جمهوری‌هایی مانند: «آدیغیه»، «قره‌چای‌چرکسیا»، «کاباردینو-بالکاریا»، «اوستیای شمالی»، «اینگوشتیا»، «چچن»، «داغستان» و سرزمین «استاوروپل» را شامل می‌شود. در برخی از این جمهوری‌ها جمعیت مسلمانان دارای اکثریت است ولی در بعضی دیگر به علت مهاجرت‌های اجباری و تغییر ترکیب جمعیتی، مسلمانان در اقلیت هستند. با این حال تمام این جمهوری‌ها مسلمانان بومی خود را داشته‌اند. مناطق یاد شده از لحاظ جغرافیایی بیشتر کوهستانی هستند و فرهنگ، آداب و رسوم ساکنین آن‌ها با مسلمانان منطقه شرق یعنی تاتارستان، باشقیرستان و ناحیه ولگا، متفاوت است.
در منطقه قفقاز با مذاهب حنفی، شافعی و شیعه روبرو هستیم، شیعیان عده کمی هستند که در شهر دربند حضور دارند و شامل «آذری‌ها»، «لزگین‌ها» و «ایرانی‌ها» هستند. گروهی که ایرانی نامیده می‌شوند، آذری‌های ایرانی بوده‌اند که قبل از انضمام این منطقه به روسیه تزاری در این مکان سکونت داشته‌اند.
در منطقه شرق و ناحیه ولگا ما با تاتارها و باشقیرهای حنفی مذهب مواجه هستیم که میزان تدینشان در شرایط فعلی و پس از فروپاشی شوروی با مسلمانان ساکن قفقاز قابل مقایسه نیست. مسلمانان قفقاز، توجه بیشتری در حفظ آداب و رسوم دینی دارند.
- با این وصف اکثریت مسلمانان روسیه را اهل سنت تشکیل می‌دهند، این جمعیت بیشتر متاثر از فضای مصر هستند یا عربستان؟
مسلمانان روسیه بیشتر تحت تاثیر فضا و تبلیغات سعودی و سپس ترکیه هستند.
- از لحاظ تاریخی تعامل حکومت‌های روسیه و شوروی با مسلمانان چگونه بوده است؟
روس‌ها از زمان تشکیل نخستین دولت‌هایشان تا به امروز، مواجهه خشنی را با مسلمانان در تاریخ ثبت کرده‌اند. از زمان ایوان مخوف یا ایوان گروزنی، جامعه مسلمانان روسیه قدیم با سخت‌ترین برخوردها شامل قتل و کشتار، تبعید و تغییر دین و مسیحی‌‌سازی روبرو بوده‌اند. امروزه چه در تاتارستان و چه در دیگر نواحی، تاتارهایی وجود دارند که مسیحی شده‌اند در حالی‌که عقبه آن‌ها حکایت از مسلمان بودنشان دارد.
مسأله دیگر، تصرفات سرزمینی است که روس‌ها پس از ایوان مخوف به دنبال آن بودند که درگیری‌هایی در مناطق مختلف مانند قفقاز و «کریمه» با کشورهایی مثل ایران و عثمانی را شامل می‌شده است و منجر به تصرف مناطق قومی مانند چچنستان، داغستان و برخی مناطق دیگر شد.
از سال ۱۸۰۰ تا ۱۸۶۴ میلادی، داغستان، شرق گرجستان و برخی خان‌نشین‌های قفقاز را از ایران جدا کردند که حاصل درگیری‌های بسیاری بین روسیه و مسلمانان بوده است. پس از این جریانات بود که «امام شامیل» در داغستان قیام کرد.
کمونیست‌ها پس از دو جنگ‌جهانی درگیری‌هایی با تاتارهای کریمه و چچن‌ها داشتند که در خلال همین درگیری‌ها، بیش از یک میلیون چچنی را سوار بر قطارهای حامل حیوانات کردند و به سمت دشت‌های سیبری، ازبکستان و قرقیزستان کوچ اجباری دادند.
جنگ چچن پس از فروپاشی شوروی با کشته شدن ۵۰ هزار نفر یا بیشتر، آخرین نمونه برخورد روس‌ها و مسلمانان بود، در این جنگ شهر «گروزنی»، پایتخت چچن، با خاک یکسان شد به شکلی که اگر اکنون نیز کسی آن‌را ببیند متوجه خواهد شد که این شهر یکبار کوبیده شده و از نو بنا گردیده است.
- آیا مسلمانان در زمان حاضر از نظر نظامی نقشی در ارتش روسیه دارند؟
از نظر تاریخی، روس‌ها در هر دو جنگ جهانی سعی بر تأمین بخشی از ارتش خود از میان نیروهای مسلمان داشتند. در شرایط فعلی سازماندهی ارتش روسیه شامل سربازی اجباری می‌شود که نیروهای آن از قومیت‌های مختلف تأمین می‌شوند، در میان کادر رسمی ارتش روسیه نیز افرادی از میان مسلمانان حضور دارند، ولی آنچه در حال حاضر می‌توان دید این است که تنها از جمهوری خودمختار چچن نیروهای مختلفی برای جنگ آماده شده است.
- همکاری این نیروهای چچنی با حکومت روسیه چگونه است و آیا در تهاجم اخیر به اوکراین نقشی برای آن‌ها تعریف شده است؟
«رمضان قدیروف» فرزند «احمد قدیروف» رئیس‌جمهور جمهوری خودمختار چچن است که پدرش یکی از استقلال‌طلبان این منطقه بود ولی با روس‌ها صلح کرد و در ادامه رئیس‌جمهور شد. در پی ترور احمد قدیروف در جریان انفجاری در خلال برنامه‌ای در یک ورزشگاه، پسرش جایگزین وی گردید. رمضان قدیروف همواره سعی در ایجاد یک رابطه مراد و مریدی بین خود و ولادیمیر پوتین داشته و در همین راستا از جانب روسیه امتیازات ویژه‌ای به او اعطا شده است. از جمله این امتیازات، اختیار تربیت نیروهای کماندو ویژه در چچن و بهره‌برداری از آنان در راستای تأمین امنیت روسیه و چچن است.
همچنان که در سوریه بخشی از نیروهای رمضان قدیروف حضور داشتند، در تهاجم به اوکراین نیز یک گروه ۱۰ هزار نفری، تجهیز و وارد اوکراین شدند که چند روز پیش نیز یکی از ژنرال‌های این نیروی ویژه کشته شد.
در مقابل و در اوکراین نیز، چچن‌هایی که در این کشور به هر عنوانی ساکن بوده‌اند دو گردان نیرو تشکیل داده و با نیروهای رمضان قدیروف درگیر شده‌اند و در واقع یک برخورد چچنی-چچنی در جنگ روسیه و اوکراین اتفاق افتاده است.
- آیا دیگر مسلمانان روسیه در جریان تهاجم به اوکراین با حکومت مرکزی همراه بوده‌اند؟
چه جنگ با اوکراین واقع می‌شد و چه نمی‌شد، فضا و افکار عمومی مسلمانان به ویژه در منطقه قفقاز، به نفع روس‌ها نیست. مسلمانان قفقاز با داشتن روحیه جنگندگی،از دیرباز با روس‌ها مشکل داشتند تا جایی که در جنگ چچن، اینگوشها و داغستانی‌ها به چچنی‌ها کمک می‌کردند. البته این روحیه حاصل ساختار جغرافیای کوهستانی این منطقه است که منجر می‌شود آنان تمایل کمتری نسبت به حکومت روسیه داشته باشند هر چند، مسأله در منطقه تاتارستان و باشقیرستان بر خلاف این است.
- آیا روسیه برنامه خاصی برای مواجهه با این روحیه ستیزه‌گری مسلمانان علیه خود اجرایی نکرده است؟
روس‌ها در کلیه مناطق مسلمان‌نشین، سیاست تقویت جنبه‌های قومی را در رابطه با مسلمانان دنبال می‌کنند، به همین جهت در شرق روسیه رابطه خوبی بین باشقیرها و تاتارها که هر دو از اقوام ترک هستند، وجود ندارد و تاتارها به گونه‌ای خود را برتر از باشقیرها می‌دانند؛ حتی در مسکو و در ساختارهای اداره دینی مسلمانان، تاتارها سعی می‌کنند که یک نوع تفوقی بر سایر اقوام داشته باشند. در طرف دیگر نیز دیگر قومیت‌ها به نوعی با تاتارها مقابله کرده‌اند و به همین دلیل است که ادارات دینی موجود در منطقه قفقاز زیر بال اداره مرکزی که فعلا در مسکو یا در تاتارستان وجود دارد، نرفته و نمی‌روند.
- به جز مشارکت در بحث جنگ از سوی نظامیان مسلمان ، اساسا نگاه فعلی مسلمانان غیر نظامی به تهاجم نظامی به اوکراین چیست و آیا اموری مانند ملیت یا تأثیرپذیری از حاکمیت، موجب حمایت آنان از نظام روسیه بوده است؟
مسلمانان در شرایط فعلی ظهور و بروزی آشکاری از خود نشان نمی‌دهند. در بین برخی از ساختارها مثل اداره دینی قفقاز، حمایت‌هایی از آقای ولادیمیر پوتین وجود دارد ولی قابل تعمیم نیست. عده‌ای که بهره‌ای از تدین دارند، نگاه موافقی با سیاست‌های دولت روسیه ندارند. البته این برداشت مربوط به قبل از درگیری اوکراین است و به شکل طبیعی، قابل تعمیم به حال حاضر به نظر می‌رسد.
- آیا مسلمانان روسیه انتظار حمایت سایر کشورهای اسلامی از روسیه را دارند، مانند انتظاری که آذربایجان در جنگ اخیر خود با ارمنستان داشت؟
اطلاع دقیقی ندارم لکن تجربه‌ام چنین چیزی را تایید نمی‌کند. شاید در گروه‌هایی که آمریکا را عامل مشکلات می‌دانند و بصیرت دارند چنین انتظاری باشد.
- جنابعالی اشراف بالایی نسبت به ویژگی‌های سیاسی روسیه دارید، به نظرتان مواجهه ایران با این جنگ باید به چه صورتی باشد؟
دقیق‌ترین موضع، همان است که مقام معظم رهبری (مدظله) اتخاذ کردند. این جنگ فرسایشی خواهد شد، به احتمال زیاد علاوه بر بلاروس، صربستان هم درگیر خواهد کرد و به اوکراین محدود نخواهد ماند.
- فضای حاکم بر افکار عمومی یا رسانه‌های ایران را چقدر واقع‌بینانه می‌بینید؟ برخی مخالف جدی روسیه و حامی اوکراین در این جنگ و برخی دیگر منتقد عملکرد اوکراین در وابستگی کامل به غرب و آمریکا هستند.
عموم رسانه‌های ایران (به ویژه اصلاح طلبان) به طور ضمنی از اوکراین حمایت می‌کنند، رسانه‌های دیگر هم تحریکات آمریکا را محکوم، ولی از تجاوز روسیه سخنی نمی‌گویند. در هر حال هر یک از این مواضع، نسبی هستند و به سهم خود بهره‌ای از واقعیت را برده‌اند. هرچند روسیه فضای جنگ رسانه‌ای را تا اینجا باخته است.
- فرمودید جنگ فرسایشی خواهد شد، از جهت زمانی یا سایر موارد پیش‌بینی شما چیست؟
این جنگ فرسایشی خواهد شد. خود غربی‌ها این پیش بینی را کرده‌اند. به گمان بنده این جنگ، خواست غرب بوده است تا از سویی هم توان روسیه فرسایش یابد و هم مساله کنترل چین آغاز شود. گرچه روسیه تا سال ۲۰۱۴ به دنبال توافقی با غرب بر سر مسائل امنیتی بود، ولی با انقلاب نارنجی و برکناری «یاکونوویچ» و لغو اجاره تنها بندر نظامی در اختیار روس‌ها در دریای سیاه، روسیه سرخورده شد و داستان کریمه پدید آمد.
غرب گام به گام پیش آمده و تحریک اوکراین جزئی از دستور کار آن‌ها بوده است. اگر توافقی صورت نگیرد، روسیه نیمی از اوکراین و ساحل دریای سیاه را تصرف خواهد کرد و اگر غرب عقب ننشیند، اوکراین را به سرزمین سوخته تبدیل خواهد نمود. جنگ جهانی سوم بیش از آنچه دیده می‌شود نزدیک است.
- به نظر در این ماجرا خواست آمریکا و اروپا به خصوص با تاثیرات این جنگ بر امنیت اروپا و افزایش قیمت انرژی، متفاوت باشد ؟
اروپا تنها آلمان و فرانسه نیست. کشورهای شرق اروپا که عضو ناتو و اتحادیه اروپا هستند، به شدت از روسیه هراس دارند و سابقه درگیری با روسیه را نیز دارند. دیدگاه لهستان، رومانی، کشورهای حوزه بالتیک، چک، اسلواکی، فنلاند، سوئد و حتی نروژ با دو کشور یاد شده متفاوت است.
انگلستان هم که از موضع آمریکا حمایت می‌کند و برخی پیمان خروج این کشور از اتحادیه اروپا را ناظر به موقعیت‌های کنونی می‌دانند. فراموش نکنید که این کشورها در امنیت وابسته به آمریکا هستند.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
