واژه عید: در کتاب فرهنگ معین، در ذیل معنای عید، گفته شده است که عید در زبان فارسی به معنای «جشن» است. عید، روز مبارکی است که مردم در آن جشن می‌گیرند و شادی می‌کنند و در این روز به همدیگر عیدی می‌دهند؛ هدیه‌هایی از قبیل پول و خلعت.

همچنین این واژه در عربی، برگرفته از کلمه «عود» به معنای بازگشت به پیروزی‌ها و راحتی‌های نخستین است.

واژه عید در قرآن، یک مرتبه، آن‌هم در سوره مائده، آیه ۱۱۴ به طور صریح به کار رفته است: عیسی عرض کرد خداوندا! پروردگارا! مائده‌ای برای ما بفرست تا برای اول و آخر ما، عیدی باشد و نشانه‌ای از تو، و به ما روزی ده که تو بهترین روزی‌دهندگانی.

کلمه عید در این آیه، از ماده «عود» به معنای بازگشت است؛ چنانکه آیت‌ﷲ مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۱۶۵، در تفسیر این آیه می‌نویسد: از آنجا که روز نزول مائده آسمانی بر حواریون، روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بود، حضرت مسیح^(ع) آن را عید نامیده است و همان‌طور که در روایات آمده، نزول مائده آسمانی در روز یکشنبه بود و شاید یکی از علل احترام روز یکشنبه در نزد مسیحیان نیز همین باشد.

همچنین عید از نظر امام علی^(ع) عبارت است از هر روزی که در آن روز، معصیت خدا نشود و گناهی انجام نگیرد: «كل يوم لا يعصى ﷲ تعالى فيه فهو يوم عيد».

قدمت عید نوروز

این عید، یکی از اعیاد قدیمی در سنت ایران باستان به شمار می‌رود و تنها آیینی است که با آغاز بهار، هم‌آهنگ و هم‌زمان بوده، و با نو شدن سال، آغاز می‌شود؛ زیرا خورشید در نخستین روز بهار به نقطه اول حمل می‌رسد؛ در نتیجه، جشن نوروز، نمادی از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی است که به رستاخیز و حیات، منتهی می‌شود. ابوریحان بیرونی در تعریف نوروز می‌نویسد: «نخستين روز است از فروردين‏ماه و از اين جهت، روز نو نام كردند؛ زيرا كه پيشانی سال نو است و آنچه از پس اوست از اين پنج روز همه جشن‌هاست.»

نوروز در روایات اسلامی

در باب این روز خاص در سنت ایرانیان، احادیث و روایات متعددی وارد شده است که نشانگر توجه خاص به آئین و سنت دیگر ملل از سوی اسلام است؛ چنانکه در برخی روایات به اصل نو شدن و تجدید بهار طبیعت و همچنین خود نوروز اشاره شده است. در اینجا نیز به برخی از این احادیث اشاره می‌کنیم.

مرحوم علامه مجلسی^(ره) در جلد ۶۵ کتاب بحارالانوار می‌نویسد: شروع فروردین که با عید نوروز آغاز می‌شود، باعث رشد بدن‌های حیوانات و زمینه زایش و رویش درختان و گیاهان است.

در روایت دیگری، شیخ صدوق نقل می‌کند: برای علی^(ع) هدیه نوروز آوردند. فرمود: «اين چيست؟». گفتند: ای امیر مؤمنان! امروز، نوروز است. فرمود: هر روزِ ما را نوروز سازید! (من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۰۰).

در روایت دیگری که در همان کتاب نقل شده است، حضرت علی^(ع) فرمودند: «هر روزِ ما نوروز است» (همان).

در روایت دیگری که از شیخ طوسی نقل شده، گفته شده است: «امام صادق^(ع) در روز نوروز فرمود: هنگامی که نوروز شد، غسل کن و لباس پاکیزه بپوش و خودت را خوش‌بو ساز و آن روز را روزه بدار. پس هنگامی که نماز ظهر و عصر و نافله‌های آن را به جای آوردی، نمازی چهار رکعتی بگزار که در رکعت اوّل آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره قدر را می‌خوانی. در رکعت دوم آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره کافرون را می‌خوانی. در رکعت سوم آن، سوره حمد و ۱۰ مرتبه سوره توحید را می‌خوانی و در رکعت چهارم، سوره حمد را با سوره‌های فلق و ناس. پس از نماز هم سجده شکر می‌گزاری و دعا می‌کنی. {بدین صورت} گناهان پنجاه‌ساله‌ات بخشوده می‌شود (وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۲۸).

در روایت دیگری، معلّی بن خنیس ـ که به تعبیر مقام معظم رهبری، یکی از روات برجسته اصحاب است و به نظر ایشان «ثقه» است، جزو شخصیت‌های برجسته و صاحب‌راز خاندان پیغمبر محسوب می‌شود. او در کنار امام صادق^(ع) زندگی خود را گذرانده و بعد هم به شهادت رسیده است. (بیانات در صحن مطهر حضرت ثامن الحجج، امام رضا^(ع)، ۱/۱/۱۳۷۷).ـ می‌گوید: در روز نوروز، بر امام صادق^(ع) وارد شدم. فرمود: «آيا اين روز را مى‏شناسى؟». گفتم: قربانت گردم! این روز را فارسیان گرامی می‌دارند و به یکدیگر هدیه می‌دهند. فرمود: «سوگند به خانه كعبه كه اين، رمزى ديرينه دارد و برايت روشن مى‏سازم تا آگاه گردى». گفتم: سرورم! آموختن این امر از شما برایم بهتر از آن است که مردگان زنده شوند و دشمنانم بمیرند.

آن‌گاه فرمود: «اى معلّى! روز نوروز، همان روز است كه خداوند از بندگان پيمان گرفت او را بپرستند و به او شرك نورزند، به پيامبران و حجت‏هايش بگروند و به امامان ايمان آورند. اين همان روز است كه خورشيد طلوع كرد، بادها وزيدن گرفت و گل‏هاى زمين روييدند. اين همان روزى است كه كشتى نوح^(ع) بر ساحل جودى آرامش يافت و همان روزى است كه خداوند، گروهى چند هزار نفره را كه از ترس مرگ از خانه‌ها بيرون رفته بودند زنده ساخت؛ پس از آنكه آنان را ميرانده بود. اين، روز فرود جبرئيل بر پيامبر اسلام است و روزى است كه پيامبر^(ص)، امام على^(ع) را بر دوش گرفت تا بت‏هاى قريش را در مسجد الحرام شكست و در همين روز، ابراهيم، بت‏ها را شكست. اين همان روزى است كه پيامبر به يارانش دستور داد با على^(ع) بيعت كنند و در همين روز، على^(ع) را براى بيعت گرفتن از جنّيان فرستاد. در همين روز، دومين بيعت با اميرالمؤمنين انجام شد. در همين روز بر نهروانيان پيروز شد و ذوالثديه را به قتل رساند. در اين روز، قائم ما و صاحبان حكومت قيام كنند و در همين روز، قائم ما بر دجّال پيروز گردد و او را در زباله‏دان كوفه به دار آويزد. در هر روز نوروزى، ما آرزوى فرج داريم؛ چرا كه آن از روزهاى ما و شيعيان ماست. فارسيان، آن را گرامى داشتند و شما آن را ضايع كرديد.»

و فرمود: یکی از پیامبران بنی اسرائیل از خداوند پرسید چگونه مردمانی را که خارج شدند، زنده می‌کند. خداوند بدو وحی کرد که در نوروز، آب بر قبر آنان بپاشد و آن، اولین روز سال فارسیان است و آنها زنده شدند، در حالی‌ که سی هزار نفر بودند. از همین جا پاشیدن آب در نوروز، سنّت شده است.

گفتم: آیا نام‌های روزهای فارسی را به من تعلیم نمی‌دهی؟ فرمود: ای معلّی! اینها روزهایی کهن از ماه‌هایی کهن است. هر ماه، سی روز است، بدون کم و کاست (بحارالأنوار، ج ۵۶، ص ۹۱).

در حدیث دیگری، مفضّل، فرزند عمر از امام صادق^(ع) نقل می‌کند که خداوند بر حزقیل، وحی فرستاد که: «اين روز، روزى گرامى و بلندمرتبه نزد من است. با خود عهد كرده‏ام هر مؤمنى در اين روز از من حاجتى بخواهد آن را برآورده سازم و آن روز، نوروز است» (مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۷۱).

اعمال عید نوروز در روایات اسلامی

از جمله از امام صادق^(ع) روایت شده که فرمود: در روز نوروز، غسل کن و تمیزترین لباس‌های خود را بپوش و به بهترین عطرها خود را خوش‌بو کن و این روز را روزه بگیر (وسائل ج ۸ ص ۱۷۲).

همچنین در کتاب مفاتیح الجنان در باب اعمال عید نوروز آمده است: در خصوص روز نوروز در روایات مختلف، آداب گوناگونی ذکر شده است که عبارت‌اند از نماز نافله، یک نماز چهار رکعتی پس از نماز ظهر و عصر روز نوروز و دعا کردن در سجده این نماز که موجب بخشش گناهان می‌شود. همچنین غسل کردن و پوشیدن لباس تمیز و استعمال بوی خوش. نیز ذکر گفتن، خصوصاً ذکر «يا ذي الجلال و الإكرام» و همچنین روزه گرفتن. و دعا کردن در لحظه تحویل سال.

جمع‌بندی نهائی

با توجه به روایات مختلف در باب عید نوروز و همچنین نظرات محققین مختلف در این باب می‌توان به این نتیجه رسید که آنها که در مقام انکار و احیاناً نکوهش نوروز هستند، دلیل آن را بازگشت به آیین مجوس و برخی سنت‌ها و خرافات جاهلی آن دوران عنوان می‌کنند؛ در حالی‌که نظر اغلب کسانی که به این احادیث پرداخته‌اند، این‌گونه نیست؛ چرا که اصلاً نوروز از دید اینان به معنای بازگشت به گذشته نیست، بلکه نوروز با اخذ محتوای اسلامی، از قبیل دعا و صله رحم و سایر سنت‌ها و آداب نیک اسلامی، توانسته به عنوان آئین ملی ایرانیان همچنان باقی بماند؛ چنانکه مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند: «اسلام در بسیاری از مواقع، با سنت‌ها این کار را می‌کند. مردم ما عین همین کار را با نوروز کردند؛ نوروز را نگه داشتند و محتوای آن را عوض کردند. نوروز در ایران، جشنی در خدمت حکومت‌های استبدادی قبل از اسلام بود!… محتوای نوروز، محتوای مردمی و خدایی نبود؛ توجه و ارادت به حضرت حق در آن نبود؛ جهات عاطفی و انسانی و مردمی در نوروز نبود! ملت ایران، نوروز را نگه داشتند؛ اما محتوای آن را عوض کردند. این محتوای امروز نوروز ایرانی، غیر از محتوای باستانی است. ما عید نوروز را از دیدگاه کسانی که با اسلام سر و کار دارند، تأیید می‌کنیم (بیانات در صحن مطهر حضرت ثامن الحجج، امام رضا^(ع)، ۱/۱/۱۳۷۷).

همچنین ایشان در جای دیگری بیان می‌کنند: «عید نوروز هم حقیقتی است. ما با عید نوروز موافقیم. کسی خیال نکند که عید نوروز از لحاظ اسلامی چیز بدی است؛ هرکس چنین تصوری بکند، واقعاً اشتباه کرده است. اسلام، عید نوروز را رد نکرده است» (بیانات در دیدار با مدیران مراکز سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در استانها، ۷/۱۲/۱۳۷۰).