اشاره: هرگز نمی‌توان ارزش همه زمان‌ها را برابر دانست؛ چنانکه نمی‌توان ارزش همه مکان‌ها را برابر شمرد. برخی زمان‌ها و مکان‌ها ارزشی والا دارند که ماه رجب یکی از آن‌هاست. ماه رجب ماه سلوک و زدودن زنگارهای شیطانی از آیینه دل است؛ ماه ولایت و برافروختن چراغ معرفت در شبستان وجود است؛ ماه رجب ماه اعتکاف است. اعتکاف، فرصت بسیار مناسبی است تا انسانی که در پیچ‌وخم‌های مادی دنیا غرق شده، خود را بازیابد و به قصد بهره بردن از ارزش‌های معنوی از علایق مادی دست بکشد و خود را با فرمان‌های پروردگار هم‌سو کند و از او بطلبد که وی را در صراط مستقیم الهی ثابت نگه دارد تا بتواند به دریای بی‌کران انس و مهر خدای مهربان که همه‌اش مغفرت و رحمت است، متصل شود. به منظور آشنایی با اهمیت، فضایل و آثار اعتکاف، گفت‌وگوی کوتاهی با حجت‌الاسلام یدﷲ مقدسی، مدیر گروه تحقیق و تنظیم کتاب مفاتیح الحیاة اثر ارزشمند حضرت آیت‌ﷲ جوادی آملی انجام دادیم که در ادامه خواهد آمد.

اعتکاف در عبادات اسلامی از چه جایگاه و اهمیتی برخوردار است؟

اعتکاف یک عمل عبادی است که معنای اصطلاحی و رایج آن از معنای لغوی آن گرفته شده که همان گرایش مستمر به یک شخص یا مکتب و چیزی است و معتکفان نیز با حضور در اعتکاف، با گرایش به این آئین، وقوفی مستمر و پیاپی در روزهای اعتکاف دارند.

طبق آموزه‌های اسلامی، اعتکاف یک عمل عبادی مستحب است؛ ولی پس از دو روز، به امری واجب تبدیل می‌شود و یک عبادت مستقل شمرده می‌شود. گرچه در لایه‌های این عبادت، عبادات واجب و مستحب دیگری نیز وجود دارد، اما خود عبادتی مستقل از سایر عبادت‌ها است.

اهمیت این عبادت در آموزه‌های دینی، چه در آیات و چه در روایات به قدری زیاد است که خدای متعالی به حضرت ابراهیم و اسماعیل (سلام ﷲ علیهما) فرمان داده است که حریم کعبه را برای معتکفان آماده سازند. افزون بر این، این عبادت معیار سنجش بسیاری از ارزش‌های دینی است که البته با مراجعه به روایات مشخص می‌شود. برای نمونه، در روایت آمده است که زیارت قبر سید الشهداء^(س) از اعتکاف در کنار قبر پیامبر^(ص) برتر است. در روایت دیگری نیز آمده است که برآورده کردن نیاز مؤمنی، از اعتکاف دوماهه برتر است؛ پس اصل اعتکاف امر مهمی است که معیار سنجش بعضی از ارزش‌های دینی قرار می‌گیرد.

اعتکاف به عنوان عبادتی مستقل از سایر عبادات، از چه ارکانی برخوردار است؟

ارکان اعتکاف چند چیزند: ۱. نیت و ماندن در مسجد که از طلوع صبح آغاز می‌شود. ۲. بودن آن در مسجد پر رفت‌وآمد که در آن مسجد نماز جماعت به امامت امام عادلی (معصوم یا غیر معصوم)، اقامه شده باشد. ۳. روزه‌داری. این ارکان، ماهیت اعتکاف را تشکیل می‌دهند. ضمن آنکه در اعتکاف، دعا، قرائت قرآن، اندیشیدن، محاسبه و بازبینی رفتار گذشته نیز وجود دارد.

اعتکاف با شرایط و ارکانی که ذکر کردید، چه اهدافی را دنبال می‌کند؟

می‌توان گفت، اهداف اعتکاف دو عنوان خودشناسی و خودسازی را دربرمی‌گیرد. اگر خودشناسی به‌درستی صورت بگیرد، طبق حدیث امیر مؤمنان (سلام ﷲ علیه) که فرمود: «رَحَمَ ﷲُ امرءً عَرَفَ مِن أین و فی أین و إلی أین»، خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجا آمده و در کجا جای دارد و به چه سویی می‌رود، باید آدمی بتواند هویت و انسانیت خود را بشناسد که خداشناسی را در پی دارد. اگر کسی خدا را بشناسد، در پی هدف دوم خواهد رفت که همان خودسازی است و اگر به این هدف دست یابد، اهداف انبیاء (سلام ﷲ علیهم) را عملی کرده است که ایشان برای شناساندن بشر به خود و ساختن بشر آمده‌اند.

با توجه به اهمیت و جایگاه اعتکاف، چه آثاری بر این عبادت مترتب می‌شود؟

آثار اعتکاف در دو بخش فردی و اجتماعی تحقق می‌یابد. آثار فردی، خودشناسی و فراهم شدن زمینه معرفت به خدای لاشریک له در طول اعتکاف چندروزه که نتیجه آن تحول درونی شخص است، زمینه‌های خودسازی او را فراهم می‌کند. آثار اجتماعی اعتکاف نیز بسیار فراوان‌اند که برخی از آن‌ها همچون حسن معاشرت با دیگران از راه حضور در جمع معتکفان با رعایت آداب اعتکاف، رعایت حقوق دیگران و مانند این‌هاست که معتکف با تمرین چندروزه و تجربه کردن این آثار می‌تواند این همه معارف فردی و اجتماعی را که در این عمل عبادی به دست آورده، به دیگر عرصه‌های زندگی‌اش انتقال دهد و از همین راه‌ها است که تحول انسانی و خودسازی در انسان فراهم می‌شود.