کتاب «مسائل فقهی و حقوقی قتل از روی ترحم (اتانازی)»، به قلم جناب آقای اسماعیل آقابابائی بنی، توسط پژوهشکده فقه و حقوق، در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم منتشر گردیده است.

توصیف کتاب:

حیات انسان در فرهنگ و آموزه‌های اسلامی، دارای اصیل‌ترین ارزش‌ها و اولویت‌هاست. قرآن کریم، یکی از کم‌نظیرترین تهدیدها و تحذیرها را برای پرهیز دادن از سلب حیات به کار گرفته است: «وَ مَنْ یقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فی‌ها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً عَظِیماً» (النساء، ۹۳)؛ «و هر کس عمدا مؤمنی را بکشد، کیفرش دوزخ است که در آن ماندگار خواهد بود؛ و خدا بر او خشم می‌گیرد و لعنتش می‌کند و عذابی بزرگ برایش آماده ساخته است.»

همینطور آیات و روایات دیگری که در این زمینه وارد شده است، درک لزوم و اهمیت حفظ حیات، هنگامی که مصالح دیگری با حیات در میان نباشد، امر دشواری نیست. دشواری وقتی است که پای مصالح دیگری در برابر حفظ جان به میان آید. برخی از این مصالح، آنچنان بلند و فراگیر است که درک تقدم آن بر حفظ جان، دشواری کمتری دارد؛ مانند مصلحت حفظ اصل دین در فرهنگ دینداری و یا مصلحت حفظ مرز و بوم و عرض و ناموس، اما برخی دیگر از مصالح و موضوعات در برابر حفظ جان وجود دارد که پیچیدگی و دشواری آن، مباحث اخلاقی، فقهی و حقوقی دامنه‌داری را پیش می‌آورد.

مسئله قتل از روی ترحم که معمولا در مورد بیماران صعب العلاج که درد و رنج فراوان و جانکاه دارند، مطرح می‌شود. یکی از مباحث بحث‌برانگیز اخلاقی فقهی و حقوقی است. این اثر ارزشمند، از جهت فقهی و حقوقی به این مهم پرداخته است.

اتانازی یا قتل ترحم‌آمیز، از بحث‌هایی است که طرح آن ریشه در غرب دارد و کتاب‌هایی را در قالب ترجمه و تألیف و پایان‌نامه‌های دانشگاهی به خود اختصاص داده است. واقعیت این است که علاوه بر تحریم شرعی، برای مجازات مرتکبان اتانازی، از حقوق کیفری نیز باید بهره گرفت؛ البته کم‌توجهی به ابعاد و آثار نظریه مرگ داوطلبانه در فقه موجود، و تأثیرگذاری آن بر قوانین کیفری، عملا به ناکارآمدی قوانین و مبارزه عملی با ترویج اتانازی می‌انجامد.

بنابراین علیرغم آنکه اتانازی در برخی کشورها قانونی است، از نظر فقهی حرام می‌باشد و فتوایی بر جواز آن نیست، اما با این حال برخی رویکردها و خلأهای قانونی می‌تواند در عمل، به رواج اتانازی منجر گردد. مانند انتفای قصاص دیه در صورت رضایت قبلی مجنی علیه بر قتل، بنا بر برخی آرای فقهی و ظاهر مواد قانونی، فقدان صراحت قانونی بر جرم بودن معاونت در خودکشی، انتفای مجازات قتل عمد طبق ظاهر قانون و بنابر برخی آرای فقهی در مواردی که قتل از طریق ترک فعل به انجام رسد، امکان ترک درمان در مواردی که بیمار، رضایت بر درمان را اعلام نمی‌دارد، موارد تزاحم در حفظ جان که گاه معیار مشخصی برای تشخیص اهم ندارد و عدم لحاظ جنبه عمومی برای قتل جز در موارد خاص.

در اتانازی، می‌توان از امتناع کمک‌رسانی به بیمار یا مصدوم و یا اقدام مثبت در کشتن وی سخن گفت که اقدام مثبت نیز، ممکن است از طرف خود فرد یا دیگران باشد. این مصادیق، سوالاتی را در حوزه فقه و حقوق مطرح می‌سازد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

۱. در اتانازی داوطلبانه که به دست دیگری صورت می‌گیرد، دیه و قصاص اقدام‌کننده چه حکمی دارد؟

۲. آیا مشرف به موت بودن یا حیات مستقر داشتن فرد، دخالتی در حکم تکلیفی و یا وضعی اتانازی دارد؟

۳. آیا می‌توان بین فعل و ترک فعل در اقدام به اتانازی فرق نهاد؟

سؤالات متعدد دیگری نیز می‌توان مطرح کرد که همگی در این کتاب به آن‌ها پرداخته شده است. اینکه به لحاظ فقهی و حقوقی چه تعاریفی از قتل ارائه شده است. مرگ به لحاظ پزشکی و فقهی و حقوقی چه تعریفی دارد؟ کشورهای دیگر چه موضعی در خصوص اتانازی اتخاذ کرده‌اند؟ آیا قاعده احسان در اتانازی جاری است؟ معاونت در اتانازی بر فرض سقوط قصاص و دیه، چه حکمی دارد؟ مبانی مخالفت یا موافقت با حق مرگ در متون اسلامی کدام است؟ و…

ساختار کتاب:

تعریف و شناسایی قتل از روی ترحم و قلمرو آن، به منظور تنقیح و تنظیم هر چه مناسب‌تر مباحث فقهی حقوقی، از ویژگی‌های این کتاب است. این مباحث در فصل اول کتاب آمده است. در گفتار اول این فصل که به کلیات پرداخته شده است، تعاریف مرگ حقیقی و حکمی، ماهیت مرگ مغزی، تعریف اتانازی، سپس تاریخچه نظریه حق مرگ و پذیرش اتانازی مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه، باورهای موجود و آمارها و علل اقدام به اتانازی بحث شده است. در گفتار دوم، اقسام و مصادیق اتانازی مورد بررسی قرار گرفته است؛ اتانازی مستقیم (فعال) که در آن به شخص مریض، دارویی تجویز و خورانده می‌شود که نتیجه مستقیم آن کشته شدن او است، و همچنین اتانازی غیرمستقیم (غیرفعال) که در آن پزشک از معالجه ممانعت می‌کند و در نتیجه آن مریض نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد. در ادامه گفتار دوم، مصادیق اتانازی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در فصل دوم مباحث حقوقی و قوانین که نسبت نزدیک‌تر و مشخص‌تری با موضوع دارند بررسی شده است. در گفتار نخست، ابتدا به مقررات ایران پرداخته شده است و در گفتار دوم مواضع دیگر کشورها بررسی شده است. در گفتار مربوط به ایران، مقرراتی نظیر نقش رضایت در سلب حیات در حقوق ایران، معاونت در خودکشی، و ترک فعل منجر به مرگ بحث شده است. در گفتار دوم، ابتدا به قوانین کشورهای اسلامی و سپس کشورهای غیراسلامی پرداخته شده است. در کشورهای غیر اسلامی نیز مخالفان و موافقینی دارد که در این بخش از کتاب، اصول و مبانی حاکم بر جامعه بحث شده است. و در ادامه ادله موافقان و مخالفان. که البته به صورت مصداقی نیز برخی کشورها نظیر سوییس، هلند، امریکا و فرانسه مورد واکاوی قرار گرفته است.

در فصل سوم، احکام تکلیفی اتانازی مورد بحث قرار گرفته است که در گفتار نخست این فصل، حکم تکلیفی بر مبنای نحوه ارتکاب (بحث‌هایی چون قتل با فعل مثبت، قتل بر اثر ترک فعل و…)، در گفتار دوم، حکم تکلیفی با توجه به لزوم حفظ نفس (بحث‌هایی چون حکم تکلیفی حفظ نفس بدون تزاحم، حکم تکلیفی در موارد بروز تزاحم) صورت گرفته است.

در فصل چهارم، احکام وضعی و مجازات‌های مرتکب اتانازی مورد بررسی قرار گرفته است. مباحث این فصل، در قالب سه گفتار عرضه شده است؛ گفتار نخست، قصاص، گفتار دوم، دیه و گفتار سوم، تعزیر. در این فصل، بحث‌هایی چون قصاص در صورت عفو قبل از وقوع جنایت، قصاص در صورت عفو پس از وقوع جنایت، تعزیر مباشر از دیدگاه حقوق ایران و از دیدگاه فقه، مجازات معاون از نظر حقوقی و از نظر فقهی، مورد واکاوی قرار گرفته است.

این پژوهش ارزشمند، با نتیجه‌گیری و پیشنهادات و بیان استفائات مراجع معظم تقلید به پایان رسیده است. پیشنهاداتی مثل: از آنجا که یکی از گونه‌های رایج اتانازی انجام آن از طریق معاونت در خودکشی به دست خود بیمار است، این مسئله به طور خاص در قوانین کیفری مورد جرم‌انگاری قرار گیرد تا به استناد جرم نبودن معاونت در خودکشی، زمینه قانونی قتل از روی ترحم فراهم نیاید.

کتاب شناسی: 

اسماعیل آقابابائی بنی، مسائل فقهی و حقوقی قتل از روی ترحم (اتانازی)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (پژوهشکده فقه و حقوق)، چاپ اول، زمستان ۹۱، ۶۴۰۰ تومان.