کتاب «بررسی فقهی مدیریت در روابط زن و شوهر» به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین امیر رحمانی، توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشکده فقه و حقوق منتشر گردیده است.

توصیف کتاب:

خانواده رکن اصلی جامعه، و پایه تربیت فرد و جامعه است. بنیان خانواده بر پیوند زناشویی بین زن و مرد استوار است. قرآن کریم پایه زناشویی را در سرشت انسان اعلام کرده، و آن را از آیات الهی دانسته است: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَ‌حْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُ‌ونَ»؛ و از آیات اوست که برای شما، از نوع خودتان، همسر آفرید تا به سوی او آرام گیرید و میان شما دوستی و مهربانی نهاد. همانا در این امر برای کسانی که تفکر می‌کنند، آیاتی وجود دارد. (روم /۲۱)

رابطه میان زن و شوهر مانند هر رابطه انسانی دیگری نیازمند تنظیم و تدوین قوانین و احکامی است که طی آن، حقوق، وظایف، اختیارات و صلاحیت‌های هر طرف روشن گردد؛ اما اهمیت، حساسیت و اثرگذاری فوق‌العاده این رابطه نسبت به فرد و جامعه بشری از بدو تولد تا همیشه زندگی در ابعاد مختلف آن، باعث می‌شود قانونگذار یا شارع مقدس به زوایای مختلف، متعدد و ریز و درشت این رابطه توجه کند و احیانا قوانین و احکام حجیم و گسترده‌ای برای آن پیش‌بینی کند.

اثر ارزشمند بررسی فقهی مدیریت در روابط زن و شوهر، به دنبال آن است تا بدون پیش‌داوری، تحقیقی مبتنی بر مبانی و روش فقهی، و با نظرداشت همه آرا و احتمالات ارائه نماید. عقد ازدواج، حقوق و تکالیفی برای زن و شوهر به وجود می‌آورد و آنان را به تأمین برخی نیازهای یکدیگر شرعا متعهد ساخته، مجموعه‌ای از روابط، اهداف و مصالح مشترک را میان آنان پدید می‌آورد که اگر اراده طرفین در پی‌جویی آن، متعارض و ناهمخوان باشد، به اختلال در تحقق اهداف و مصالح مشترک و یا تأمین نیازها و انجام تکالیف و عمل به حقوق متقابل می‌انجامد. بنابراین به ضرورت عقل، یکی از آثار ازدواج، لزوم هماهنگی زوجین و وحدت آنان در اراده و عمل است. این هماهنگی می‌تواند به خواست و توافق طرفین تحقق یابد، یا یکی از زوجین ملزم به تبعیت از خواست دیگری باشد.

بنابراین این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است که آیا در تنظیم روابط زوجین، توافق طرفین اصل است و بدون آن، حقی برای هیچ‌کدام بر دیگری ثابت نیست، یا اینکه عقد ازدواج در شریعت اسلام سبب محدودیت اختیارات فردی زن و مدیریت مرد بر شئون زناشویی می‌شود؟

آنچه باعث شده است این اثر از دیگر آثار متمایز گردد، موارد ذیل  است:

۱- لزوم اداره ریاستی امور زناشویی در عصر جدید مورد نقد و اعتراض قرار گرفته است و در حقوق کشورهای مختلف، بدیل‌هایی برای آن وضع شده و حق سرپرستی مرد بر زن که از مشهورات فقهی اسلام است، با انکار مطلق و یا تغییر در دنیای جدید، با ادعای تغییر موضوع مواجه شده است. این نقدها و دعاوی به بررسی و پاسخگویی و یا تبیین صحیح نیاز دارد.

۲- این موضوع تاکنون به طور مستقل مورد تحلیل فقهی قرار نگرفته و ماهیت، شروط، قیود و قلمرو این ریاست در تحقیقات فقیهان امامیه و دیگر مذاهب به خوبی تبیین نشده است.

۳- نظام پیچیده کنونی زندگی بشر و تأثیر و تأثرات موضوعات مختلف در یکدیگر، مستدعی آن است که تحقیقات جدیدی در حوزه‌های کلیدی و مهم صورت گیرد تا راه را برای کشف نظام حقوقی منسجم و جامعه هموار سازد.

نویسنده کتاب پیش از شروع بحث اصلی، به بررسی ویژگی‌های نظام حقوق خانواده در اسلام پرداخته است؛ ویژگی‌هایی نظیر نظام‌مند بودن، انسجام و همچنین پیوند همه اجزای این نظام حقوقی، به گونه‌ای که حتی بین نظام حقوقی اسلام با سایر نظام‌های فردی و اجتماعی آن مانند نظام اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و… ارتباطی ناگسستنی برقرار است. ویژگی دیگر، تلازم حق و تکلیف به دو گونه مفهومی و تشریعی است. در منطق اسلامی، خدا منشأ حقوق است و تلازم حق و تکلیف نیز به جعل الهی نیاز دارد. ویژگی دیگر، هماهنگی نظام تکوین، تشریع و اخلاق است.

ساختار کتاب:

این اثر ارزشمند، از چهار بخش اصلی تشکیل شده است. بخش اول کتاب به بحث از کلیات و مبانی پرداخته است. این بخش شامل سه فصل و چندین گفتار است. در فصل اول و گفتار اول این فصل، به مفاهیم اساسی ازدواج، خانواده، مدیریت، ریاست، تمکین، و نشوز پرداخته شده است. گفتار دوم این فصل، به تحلیل ریاست و نسبت آن با حق و حکم پرداخته است. در فصل دوم در چهار گفتار به بحث‌هایی چون ماهیت و آفرینش زن و مرد (ماهیت زن و مرد، چگونگی آفرینش زن و مرد، فلسفه آفرینش زن)، تفاوت‌های زن و مرد و تحلیل آن (تفاوت عقلی زن و مرد در نصوص دینی، تفاوت در غریزه جنسی، تفاوت جسمانی، روانی و شخصیتی، و تحلیل تفاوت‌های زن و مرد و تأثیر آن در حقوق)، کارکرد جنسیت در خانواده (ماهیت پیوند زناشویی و خانواده، اهداف و کارکردهای پیوند زناشویی) و زن در ساختار خانواده دیروز و امروز (تغییرات مرتبط با خود افراد، تغییرات مرتبط با نوع زندگی) پرداخته شده است.

در فصل سوم، نویسنده به خاستگاه نیاز و مبانی انتخاب رئیس در مناسبات زناشویی در دو گفتار پرداخته است. گفتار اول را به خاستگاه نیاز به مدیریت فردی در روابط زوجین (ماهیت و فلسفه زناشویی و نظام روابط زناشویی، دلایل نیاز به مدیریت در روابط زناشویی، بررسی اشکال‌های مدیریت فردی در روابط زناشویی)، و گفتار دوم را به مبانی انتخاب مدیر در روابط زناشویی (صلاحیت و استحقاق فردی، تکالیف و تعهدات افراد، لزوم دخالت قانون و جواب یک اشکال) اختصاص داده است.

نویسنده بخش دوم را به ادله ریاست مرد در مناسبات زناشویی اختصاص داده است. این بخش از دو فصل تشکیل شده است که در فصل اول مقتضای قاعده اولیه و عقد ازدواج، و در فصل دوم مقتضای ادله خاص را بررسی کرده است.

نویسنده در بخش سوم کتاب، حوزه، قلمرو و شرائط مدیریت شوهر را در سه فصل بررسی کرده است. این سه فصل، خود شامل گفتارهای متعددی است. در فصل اول، قلمرو و حوزه قوامیت شوهر (حوزه حقوق شخصی مرد، حوزه حقوق شخصی زن، حوزه حقوق و تکالیف مشترک) بحث شده است. بحث حضانت و فروعات آن را نویسنده بسیار دقیق در این بخش مورد واکاوی قرار داده است. در فصل دوم، شرائط و قیود قوامیت شوهر (رشد عقلی و تأثیر آن بر قوامیت مرد، برتری عقلی و تأثیر آن بر قوامیت مرد، عدالت و مصلحت و تأثیر آن دو بر قوامیت مرد و…) و در فصل سوم، مسقطات حقوق ریاست (اسقاط و واگذاری جایگاه سرپرستی و مدیریت، اسقاط، واگذاری و تحدید حق اطاعت، سقوط و عدم سقوط قوامیت مرد در مقابل سقوط نفقه زن) را بررسی کرده است.

در بخش چهارم، نویسنده در ۹ فصل مباحث خود را پیش برده است. فصل اول را به بحث تمکین خاص یا حق استمتاع اختصاص داده است. سپس بحث حق اسکان و اقامت و صور اختلاف قوامیت زوج، و در فصل سوم خروج زن از منزل و بررسی روایات قوامیت زوج، در فصل چهارم نشوز زوجه، در فصل پنجم بحث اشتغال به کار، فصل ششم، خدمت منزلی زن و بررسی ادله قوامیت شوهر و فصل هفتم تصرفات مالی و تعهدات شرعی زوجه و فصل هشتم عبادات زوجه و در نهایت نویسنده در فصل نهم بخش چهارم، بحث آموزش زن و دیگر فعالیت‌های فردی و اجتماعی را مورد بررسی قرار داده است.

اگر بخواهیم جمع‌بندی‌ای از مباحث این کتاب و نتیجه‌گیری‌ای برای خواننده داشته باشیم، می‌توان نکاتی را به اختصار بیان کرد:

۱- شارع در روابط زوجین، جایگاه مدیریت و سرپرستی را برای شوهر قرار داده است.

۲- مدیریت و قوامیت امری جامع است که دارای هر دو بعد تکلیفی و حقی می‌باشد.

۳- شوهر در حوزه حقوق شخصی زناشویی خود مانند استمتاع، حق اطاعت دارد.

۴- مبیت، حق اختصاصی و ابتدایی زن است و برای همسر واحد ثابت است.

۵- شوهر در مورد تعداد فرزندان و زمان فرزنددار شدن، با رعایت حقوق زن از حق قوامیت برخوردار است.

کتاب‌شناسی:

امیر رحمانی، بررسی فقهی مدیریت در روابط زن و شوهر، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (پژوهشکده فقه و حقوق)، چاپ اول، زمستان ۹۱، ۱۷۰۰۰ تومان