امام علی(ع) را عالی‌ترین و برترین قاضی از میان اصحاب رسول خدا(ص) دانسته‌اند. تاریخ زندگی آن حضرت سرشار از مشاوره‌های قضایی و رویدادهایی است که گره از کار مسلمانی گشوده یا حکمی الهی را اجرا کرده است. به رغم تألیف‌های فراوان درباره قضاوت‌های آن حضرت، جای کتابی که این اخبار را با معیارهای حدیثی و تاریخی بسنجد، خالی بود. کتاب حاضر با عنوان ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین علی(ع) بیش از ۱۳۰ مورد از این روایت‌ها را بررسی کرده است.
اثر ارزشمند حاضر، سعی دارد با نگاهی نو به بررسی روایات مربوط به قضاوت‌های امیرالمؤمنین و منابع آن‌ها بپردازد.
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) پیشوایی است که رویدادهای قضایی بسیاری به او نسبت داده می‌شود. روایات این قضاوت‌ها در منابع مختلف شیعه و سنی به فراوانی نقل شده و در طول تاریخ، آثار زیادی دراین باره نوشته شده است. این روایات از جنبه‌های مختلف، مورد توجه محدثان، عالمان و نویسندگان قرار گرفته است: متکلمان برای اثبات برتری علمی آن حضرت به این روایات استناد کرده‌اند؛ فقیهان برای اثبات احکام قضایی و جزایی به این روایات تمسک جسته‌اند و محدثان مستقیماً یا به نقل از ائمه بعدی این قضاوت‌ها را در کتب روایی آورده‌اند.
اثر ارزشمند حاضر، سعی دارد با نگاهی نو به بررسی این روایات و منابع آن‌ها بپردازد. نقل مکرر این اخبار در طول زمان و در کتب گوناگون، برای بعضی این تلقی را ایجاد کرده است که رویدادهای نقل شده، در آن‌ها قطعی‌اند. از این رو حتی به زندگی عادی مردم راه یافته است. آنچه پرسش این پژوهش می‌باشد این است که با توجه به منبع، سند و متن روایات قضاوت‌های علی(ع) کدام یک از این رویدادها در تاریخ واقع شده است؟ و پرسش‌های دیگری چون: کدام یک از این روایات، شرائط اطمینان به وقوع را ندارد؟ این اخبار در مقایسه با قرآن و دیگر روایات از چه جایگاهی برخوردارند؟ آیا دادرسی‌های نقل شده، با سیره امیرالمومنان همخوانی دارد؟
ساختار کتاب
کتاب حاضر بر اساس بررسی روایات در سه زمینه منبع، سند و شواهدی که ما را به صدور آن‌ها رهنمون می‌شود، شکل گرفته است. وجه این ساختار، معیارهایی است که برای ارزیابی اخبار و روایات وجود دارد. ابتدا این معیارها به طور کلی و به منزله کبری بحث، در بخش مقدماتی مطرح می‌شود. سپس در بخش دوم که بخش اصلی نوشتار است، به بیان مصادیق روایات قضا و مقایسه آن با معیارهای پیش گفته خواهد پرداخت. بنابراین با توجه به این رویکرد، چگونگی طرح قضاوت‌های امیرالمؤمنین در این نوشتار بر خلاف کتب معمول در این موضوع خواهد بود.
بخش اول کتاب مربوط به کلیات و مقدمات است؛ که خود به چهار فصل تقسیم گردیده است و هر کدام از این فصل‌ها گفتارهایی را در خود دارد. فصل اول به منظور آشنایی با پیشینه قضاوت و حکمیت، به وضعیت آن در عصر جاهلی و صدر اسلام پرداخته خواهد شد.
کتاب حاضر بر اساس بررسی روایات در سه زمینه منبع، سند و شواهدی که ما را به صدور آن‌ها رهنمون می‌شود، شکل گرفته است.
نویسنده گفتار اول این فصل را به دادرسی در صدر اسلام و گفتار دوم را به جایگاه قضایی امیرالمؤمنین و البته به روایاتی که برتری قضایی آن حضرت را از زبان پیامبر و صحابه بیان می‌کند؛ اختصاص داده است.
فصل دوم به مفهوم شناسی واژه قضا از جهت لغوی و اصطلاحی و البته شأن قضایی معصوم می‌پردازد.
فصل سوم به سیره قضایی امیرمومنان اختصاص دارد. نویسنده پیش از بیان شیوه‌های دادرسی و سیره قضایی امام به قضاوت از نگاه امام می‌پردازد: هدف از دادرسی و قضاوت، برقراری عدالت در جامعه است و اهتمام امیرمومنان به مقوله عدالت، سبب اهتمام او به قضاوت است. بنابراین دادرسی از دیدگاه امام، دارای جایگاه رفیعی است.
مؤلف در ادامه مباحث کتاب خود به مواردی از سیره قضایی حضرت می‌پردازد: ۱. شدت عدالت و مساوات؛ ۲. تردید در موجب حدّ ۳. قاطعیت و عدام مداهنه ۴. حق مداری ۵. شکل و روند دادرسی ۶. شیوه‌های اثبات دعوا ۷. سیره امام در جزائیات: حقوق جزای اسلامی قوانین و مقرراتی است که برای پیشگیری از وقوع جرائم و به منظور تأمین سلامت جامعه، از سوی حاکم اسلامی و بر اساس قرآن و سنت اجرا می‌شود. این قوانین شامل حدود، قصاص، دیات و تعزیرات است.
فصل چهارم کتاب به معیارهای ارزیابی اخبار و روایات می‌پردازد. اطلاع از تاریخ گذشتگان، با ابزار و وسایل مختلفی امکان پذیر است. بخشی از این ابزار را منابع غیر مکتوب تشکیل می‌دهد که در موضوعاتی چون سیره ائمه، به آن دسترسی نیست و به کار نمی‌آید. آنچه برای ما بر جای مانده است، منابع مکتوب و به عبارت دیگر، روایاتی است که در کتب گوناگون ثبت شده و ما را به این رویدادها رهنمون می‌کند.
این اخبار و روایات را در یک تقسیم می‌توان به دو گروه تاریخی و غیر تاریخی دسته بندی کرد. منظور از اخبار تاریخی آن‌هایی است که محورهایی چون زمان، مکان، حادثه و اشخاص را در برداشته باشد و منظور از غیر تاریخی، روایاتی است که این ملاک‌ها را ندارد؛ مانند روایات مشتمل بر تفسیر و تأویل، اخلاق و موعظه، احکام و به طور کلی آنچه از بایدها و نبایدها سخن می‌گوید.
تشخیص اخبار صحیح از ضعیف، مبتنی بر شناخت و ارزیابی سه بخش اصلی هر روایت است: ۱. منابع و آثاری که این روایات در آن ثبت شده است. ۲. راویانی که آن‌ها را نقل کرده‌اند ۳. متن و محتوای خبر که قسمت اصلی گزارش به شمار می‌آید.
فصل چهارم کتاب از این بخش به بیان این معیارها یعنی منبع، سند، شواهد و قراین اختصاص می‌یابد و کبرای مباحث بعدی قرار می‌گیرد. اما گفتار نخست این فصل به منبع‌شناسی (زمان تألیف، نسبت کتاب به مؤلف، و ارزش محتوای کتاب)؛ گفتار دوم به اسناد و راویان (خبر ثقه و موثق الصدور، مبانی رجالی نقد اسناد، و شخصیت شناسی راویان) و گفتار سوم به قرائن و شواهد (مقایسه با کتاب، مقایسه با سنت، مقایسه با حکم عقل، مقایسه با مسلمات فقهی، مقایسه با مسلمات تاریخی، سازگاری با حس و تجربه) اختصاص دارد.
بخش دوم کتاب به اعتبارسنجی اخبار و روایات قضاوت‌های امیرالمؤمنین می‌پردازد؛ که به سه فصل تقسیم گردیده است و این سه فصل دارای گفتارهایی است.
فصل اول به منبع شناسی اختصاص دارد. نویسنده در گفتارهای این فصل به گونه‌شناسی آثاری که دربردارنده اخبار و روایت‌های قضا هستند، می‌پردازد. بنابراین در گفتار اول خود را به گونه‌های منابع قضاوت‌ها پرداخته است. گزارش قضاوت‌های امام علی(ع) در منابع متنوع و آثار گوناگونی که از حیث موضوع با هم تفاوت دارند، ذکر شده است. شناخت این آثار، مقدمه بلکه بخشی از بررسی روایات مورد نظر است. این منابع به چند دسته تقسیم می‌شوند: منابع حدیثی؛ کتب فقهی؛ تاریخ ائمه؛ مناقب ائمه؛ کتب تاریخ عمومی؛ آثار عمومی.
نویسنده در ادامه بحثی را تحت عنوان فلسفه تألیف کتب قضاوت‌ها را باز می‌کند. و در این مطلب بین سده‌های نخستین و عصر حضور با دوره‌های متأخر تفکیک قائل می‌شود. وی تألیف آثار دوره‌های متأخر را به انگیزه‌هایی چون تبیین حدیث نبوی «اقضاکم علی(ع)» بیان مناقب و کرامات آن حضرت و به تبع آن، تبیین برتری او بر دیگر خلفا دانست. نویسنده می‌گوید: انگیزه برخی از مولفان، فقهی و برخی کلامی است. و البته برخی انگیزه‌های عمومی چون شگفت انگیز بودن و جذابیت قضاوت‌های آن حضرت.
گفتار دوم به قدمت منبع؛ گفتار سوم به جایگاه مؤلف و نسبت کتاب با او؛ و گفتار چهارم به محتوای آثار می‌پردازد. گفتار چهارم به کتاب‌هایی اختصاص دارد که محتوای آن‌ها به بیان مناقب ائمه می‌پردازد، چرا که بخشی از قضاوت‌های امیرمومنان در کتاب‌هایی آمده که هدف آن‌ها پرداختن به مناقب ائمه است.
فصل دوم کتاب به سندشناسی اختصاص دارد. خصوصیت روایات قضاوت‌های امیرمومنان این است که بخشی از آن‌ها جنبه گزارشی دارد که در کتاب‌های تاریخی باید به دنبال آن‌ها بود و بخشی دیگر در قالب روایتی از ائمه معصوم نقل شده که توجه به شرائط حجیت خبر درباره آن‌ها لازم است. بحث از اسناد این روایت‌ها توجه به چند نکته را می‌طلبد: نخست توجه به اصل مسند بودن روایت، دوم اینکه راویان اصلی قضاوت‌ها چه کسانی اند و چه شخصیت و جایگاهی از نظر حدیثی دارند؟ و موضوع دیگر، شخصیت‌شناسی و تیپولوژی راویان است.
نویسنده در گفتار اول این فصل به اتصال سند پرداخته است. اخبار بی سند؛ انتساب اخبار امامان دیگر به امیرمومنان؛ انتساب اخبار صحابه دیگر به امیرمومنان از مباحث این گفتار است.
گفتار سوم به شخصیت‌شناسی راویان (چه گروه‌ها و صنف‌هایی در این اسناد حضور دارند) پرداخته است.
در گفتار دوم که به راویان اصلی اختصاص دارد و منظور از راوی اصلی، کسی است که در انتهای سند قرار دارد به راویانی چون محمدبن قیس بجلی، اسماعیل سکونی و اصبغ بن نباته می‌پردازد که به ترتیب در موضوع قضاوت امیرمومنان بیشترین روایات از آنِ آن‌ها بوده است. نفر اول در موضوع قضاوت‌ها کتابی داشته است. نفر دوم، بیشترین روایات قضاوت‌ها را نقل کرده است. و نفر سوم، از نظر حجم روایات، در ردیف بعدی قرار دارد.
گفتار سوم به شخصیت‌شناسی راویان (چه گروه‌ها و صنف‌هایی در این اسناد حضور دارند) پرداخته است. ۱. جمع قابل توجهی از راویان قضاوت‌های علی(ع)، قاضی هستند. (اسماعیل بن زیاد سکونی، سعد بن طریف، نعمان بن محمد مغربی، ابوالسعادات، ابو اسحاق طبری و…) ۲. قاضیان قصه‌پرداز.
نویسنده در ادامه این گفتار به بحث گرایش مذهبی راویان می‌پردازد: بخشی از روایات قضا از راویان اهل سنت نقل شده است یا در سلسله اسناد آن راویان غیرشیعی یافت می‌شوند. این روایات در کتب امامیه وجود دارد. گفتار چهارم این فصل به اسناد مخدوش در منابع معتبر می‌پردازد.
فصل سوم از بخش دوم کتاب به قرائن و شواهد اختصاص دارد. نویسنده گفتار اول این فصل را به مقایسه با کتاب می‌پردازد. وی می‌گوید در اخبار قضاوت‌های امیرمومنان، روایاتی که صریح با فحوای آیات قران تعارض داشته باشد، زیاد نیست؛ به خصوص که به دلیل تأویل پذیر بودن آیات قرآن، عرضه برخی اخبار با این منبع وحی، می‌تواند توجیه پذیر شود.
گفتار دوم، مقایسه با سنت قطعی؛ گفتار سوم مقایسه با حکم عقل؛ گفتار چهارم مقایسه با احکام فقهی؛ گفتار پنجم به مقایسه با مسلمات تاریخی؛ و گفتار ششم به سازگاری با حس و تجربه اختصاص دارد. در پایان کتاب نویسنده ضمن جمع‌بندی مباحث به این نکته اشاره می‌کند که کتاب وی، مبنای ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرمومنین را ملاک‌های نقد حدیث قرار داد. این معیارها عبارت‌اند از: منبع، سند و متن یا شواهد و قراینی که بر صدور متن روایت گواهی دهند. همچنین در انتهای کتاب، نویسنده فهرست قضاوت‌ها و نمایه ای از آنچه در کتاب حاضر، طرح و بررسی شده است، که ۱۳۰ مورد می‌باشد را می‌آورد.
کتاب‌شناسی
مصطفی صادقی (کاشانی)، «ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین علی(ع)»، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیتع)، چاپ اول، بهار ۹۲، ده هزارتومان.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
