گاه برای رسیدن به درک کامل‌تری از پدیده‌ها، بررسی کارکردهای اجتماعی آن بیش از رویکرد‌های تاریخی و جوهری، مثمرثمر دیده‌ می‌شود؛ تا آن‌جا که از رهگذر این شیوه پرداخت می‌توان به درک بهتر و کامل‌تری از آن پدیده رسید. از این رو، می‌‌کوشیم در این گفتار با برشمردن برخی از کارکردهای اجتماعی قیام امام حسین^(ع) – که همواره به‌عنوان رخدادی بزرگ در تاریخ انسانیت، دین اسلام و تاریخ تشیع مطرح بوده‌ است – تا حدی بر ابعاد و پیامدهای این واقعه، نظری بیفکنیم.

اعتراض به ظلم

نخستین و مهم‌ترین کارکرد عاشورا در تاریخ تشیع «کارکرد اعتراضی» این پدیده است. در ادبیات شیعی ما، سوگواری برای بزرگان دین مرسوم است؛ اما هیچ کدام از این سوگواری‌ها به اندازه عاشورا جوهره اعتراض را در خود ندارند.

از دیرباز هیأت‌های عزاداری برای امام حسین^(ع) با حرکت در کوچه و خیابان‌ها، اعتراض خود را نخست به این رخداد تاریخی و سپس به هر اقدام مشابهی اعلام می‌کردند تا نشان دهند  بر اساس این سنت عزاداری باید همواره در برابر ظلم، جور، بدعت و انحرافات در دین ایستاد و هزینه‌ی این اعتراض‌ها را پرداخت. اگر به تاریخ انقلاب نیز گریزی بزنیم درمی‌یابیم که آن‌چه قبل از انقلاب به اعتراضات مردمی هیجانات بیش‌تری می‌داد، همین توجه به سنت عزاداری‌ برای امام حسین^(ع) بود؛ نمونه‌ی آن را می‌توان در تاسوعا و عاشورای شکوهمند سال ۵۷ دید که توانست اعتراض‌ها علیه طاغوت را شدت بخشد.

بازآفرینی روحیه حماسی در جامعه

کارکرد دوم این قیام را می‌توان در «بازآفرینی روحیه‌‌ی حماسی در جامعه» دید. واقعیت این است که جوامع شیعی به‌دلیل داشتن گوهری به‌نام «عاشورا» همواره روحیه‌ای حماسی داشته‌اند؛ تا آن‌جا که  قیام ابا‌عبدلله^(ع) پیوسته به‌صورت اشعار حماسی در میان جوامع شیعی خوانده و بازنمایی ‌شده‌ است و همواره این روحیه حماسی به‌عنوان سرمایه‌ای برای مواجهه با حکومت‌های جاهل، متعدی و متجاوز مطرح‌ بوده ‌است. در طول جنگ ایران و عراق این روحیه حماسی بازنمایی و موجب شد تا رزمندگان اسلام بی‌محابا علیه دشمنان قیام کنند. جمله معروف حضرت امام خمینی^(ره) که فرمودند: «ما مثل امام حسین^(ع) وارد جنگ شده‌ایم و باید مثل حسین^(ع) به شهادت برسیم» به وضوح بیان‌گر همین کارکرد حماسی قیام امام حسین^(ع) و بازآفرینی روحیه‌ی حماسی در میان مردم است.

شکیبایی در مشکلات

«شکیبایی در مشکلات» به‌عنوان دیگر کارکرد این قیام، در طول تاریخ نمایش‌های فراوانی داشته ‌است؛ مثلاً در جریان جنگ تحمیلی، مادران شهدا در مواجهه با خبر شهادت فرزندانشان، زینب‌وار عمل می‌کردند و پدران، شهادت فرزندانشان را با اتفاقاتی که بر امام حسین^(ع) در کربلا گذشته‌ بود، مقایسه می‌کردند و تسکین می‌یافتند. نمونه‌ی دیگر رفتار اسرایی بود که اسارت خود را در کنار اسارت خاندان ابا‌عبدﷲ^(ع) قرار می‌دادند و جانبازانی که با اقتدا به حضرت اباالفضل^(ع) می‌کوشیدند سختی‌ها را بر خود هموار سازند.

مرئیت‌پذیری شیعه

کارکرد دیگر قیام امام حسین^(ع) «مرئیت‌پذیری شیعه» است. باورهای دینی به دلیل این‌که ذهنی هستند، همواره خود را با نمودهای بیرونی عینیت می‌بخشند و این نمودهای بیرونی زمینه‌ای را برای معرفی این باورهای ذهنی فراهم می‌کنند.

آموزه‌های شیعی، آموزه‌هایی متعالی هستند که همواره نجات‌بخش انسان بوده و خواهند ‌بود؛ اما این آموزه‌ها باید در قالب برخی امور به «مرئیت» برسند و آشکار شوند. واقعیت این است که سوگواری برای امام حسین^(ع) امکان «مرئیت‌پذیری باورهای شیعی» را فراهم کرده ‌است؛ چه بسیار پژوهش‌گرانی که با دیدن سوگواری شیعه برای امام حسین^(ع) با آیین تشیع آشنا شدند و سپس به مطالعه آن همت گماردند و اساساً شیعه را از رهگذر همین سوگواری‌ها شناختند. خود ما نسل به نسل تشیع را تا اندازه زیادی از طریق همین مرئیت‌بخشی‌ها به فرزندان‌مان منتقل کردیم و از پدران خود فرا گرفتیم.

انسجام بخشی اجتماعی

از دیگر کارکردها قیام امام حسین^(ع)، «انسجام‌بخشی» این قیام است. امیل دورکیم، جامعه‌شناس فرانسوی معتقد است که آیین‌های دینی نقش مؤثری در همگرایی و انسجام اجتماعی دارند. از این زاویه، عاشورا به عنوان رخدادی که بیش‌ترین اجتماعات را پدید می‌آورد، عامل بسیار مهمی در ایجاد «انسجام اجتماعی» به‌شمار می‌رود و با گردهم آوردن افراد در کنار یکدیگر، امکان بازآفرینی گروه و افزایش همبستگی‌ اجتماعی را فراهم می‌کند.

بازآفرینی ارزش‌های دینی و اجتماعی

«بازآفرینی ارزش‌های دینی و اجتماعی» کارکرد دیگر حرکت امام حسین^(ع) است؛ به این معنا که وقتی مردم به‌مناسبت سوگواری امام حسین^(ع) دور هم جمع می‌شوند، همین گرد هم آمدن، تأکید دوباره‌ای است بر ارزش‌های اجتماعی و ارزش‌های دینی جامعه ما؛ یعنی به این وسیله می‌خواهند اعلام کنند که ما همچنان به ارزش‌های اجتماعی و دینی خود وفادار هستیم و خود را ملتزم به ارزش‌های دینی و اجتماعی می‌دانیم.

فراموش نکنیم فرمایش ارزشمند حضرت امام خمینی^(ره) را که فرمودند: «این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه‌ داشته ‌است». این فرمایش بدین معناست که ارزش‌های دینی- اسلامی و ارزش‌های اجتماعی اسلام به‌دنبال همین محرم و صفر و اجتماعات دوباره بازآفرینی می‌شود و مردم هر ساله بر این ارزش‌ها مروری دارند. همچنین از بزرگان نقل می‌شود که «دشمنان هرچه بخواهند بگویند و اقدام کنند، ‌یک محرم و صفر همه فتنه دشمنان را نقش بر آب می‌کند»؛ دلیل این گفتار آن است که این آیین و بازخوانی قیام امام حسین^(ع) می‌تواند دوباره مردم را متوجه آن ارزش‌های اصیل دینی و اجتماعی کند.

آن‌چه پیش‌تر ذکر شد شماری از کارکردهای بسیار مهمی هستند که عاشورا و محرم در جامعه اسلامی داشته و دارد؛ کارکردهایی که سبب می‌شوند ما به اهمیت این رخداد تاریخی بیش‌تر توجه کنیم و تلاش کنیم این رخداد بدون آسیب همچنان بدرخشد و زمینه‌ساز چنین کارکردهایی در جامعه اسلامی شود.