بیش از ۸۰ نماینده مجلس خبرگان طبق اصول ۱۰۷، ۱۰۸ و ۱۱۱ قانون اساسی مسئولیت تعیین و نظارت بر ولی فقیه را به عهده دارند. مسئولیت حراست از مهم‌ترین رکن نظام جمهوری اسلامی ایران به‌عهده نمایندگانی است که علاوه بر اشتهار به دیانت، شایستگی اخلاقی و نداشتن سوابق سوءسیاسی و اجتماعی، باید بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی به مسائل روز داشته باشند و مهم‌تر از همه این‌که به حدی از اجتهاد رسیده باشند که بتوانند بعضی مسائل فقهی را استنباط کنند و ولی فقیه واجد شرایط رهبری را تشخیص دهند.
درست است که مجلس خبرگان رهبری سالانه دو اجلاسیه عمومی برگزار می‌کند؛ اما اتصال وظایف قانونی این مجلس به اصل ولایت فقیه و تصمیماتی همچون تصمیم تاریخی ۱۴ خرداد ۶۸، این مجلس را به یکی از ارکان اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران تبدیل کرده است.
* دوره اول (۱۳۶۱-۱۳۶۹)؛ تصمیم تاریخی
انتخابات اولین دوره مجلس خبرگان در ۱۹ آذر ۶۱ برگزار و اولین جلسه این مجلس ۲۳ تیر ۶۲ با پیام امام خمینی(ره) تشکیل شد.
در همان جلسه آیتﷲ علی مشکینی با ۴۵ رأی از ۶۴ رای مأخوذه به ریاست رسید و آیتﷲ احمد آذری‌‌قمی که توسط جامعه مدرسین حوزه علمیه قم معرفی شده بود، تنها ۱۳ رأی آورد. جامعه مدرسین در معرفی نایب‌رئیس هم ناکام ماند و آیتﷲ اکبر هاشمی رفسنجانی با ۳۸ رأی توانست آیتﷲ ربانی املشی (با ۲۱ رأی) که مورد نظر جامعه مدرسین بود را کنار بزند. البته ربانی املشی نایب رئیس دوم شد و محمد مؤمن و سید حسن طاهری خرم‌آبادی منشی هیأت‌رئیسه شدند.
در جلسه اول خبرگان بحث‌هایی هم درباره‌ی محل تشکیل جلسات صورت گرفت که سرانجام با رأی نمایندگان، شهر قم به‌عنوان مرکز اصلی خبرگان انتخاب شد و تاکنون هم دبیرخانه این مجلس، در شهر اصلی روحانیون بلندمرتبه ایران قرار دارد.
نگرانی راجع به جانشین امام(ره)، خبرگان را به فکر تشکیل کمیسیونی مرکب از پانزده نفر به منظور بررسی افراد صالح برای جانشین رهبری انداخت که این مسأله در ۲۵ تیر ۶۳ به تصویب رسید و در آبان ۶۴ بیش از دوسوم حضار، آیتﷲ حسینعلی منتظری را به‌عنوان جانشین امام(ره) معرفی کردند. انتخابی که قرار شد رسانه‌ای نشود؛ اما آیتﷲ باریک بین در خطبه‌های نماز جمعه – یکم آذر – قزوین آن را اعلام کرد تا به‌سرعت به سرخط خبرهای رسانه‌های ایران و جهان تبدیل شود.
البته برخی اظهارات و نامه‌ی آیتﷲ منتظری به امام(ره) در سال ۶۷ باعث شد تا امام(ره) در فروردین ۶۸ پس از نامه‌نگاری با قائم مقام خود، آیتﷲ منتظری را متقاعد کند که برای جانشینی ولی فقیه مناسب نیست و او هم نامه استعفای خود را از این مقام تقدیم هیات رئیسه خبرگان کرد. در بخشی از نامه امام(ره) به آیتﷲ منتظری آمده بود: «همان‌طور که نوشته‌اید رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران کار مشکل و مسئولیت سنگین و خطیری است که تحملی بیش از طاقت شما می‌خواهد و به همین جهت، هم شما و هم من از ابتدا با انتخاب شما مخالف بودیم و در این زمینه هر دو مثل هم فکر می‌کردیم؛ ولی خبرگان به این نتیجه رسیده بودند و من هم نمی‌خواستم در محدوده قانونی آن‌ها دخالت کنم. از این‌که عدم آمادگی خود را برای پست قائم‌مقامی رهبری اعلام کرده‌اید، پس از قبول، صمیمانه از شما تشکر می‌نمایم. همه می‌دانند که شما حاصل عمر من بوده‌اید و من به شما شدیداً علاقه‌مندم… من صلاح شما را در این می‌بینم که شما فقیهی باشید که نظام و مردم از نظرات شما استفاده می‌کنند».
تنها دو ماه از عزل آیتﷲ منتظری می‌گذشت که امام خمینی(ره) دارفانی را وداع گفت و خبرگان در آستانه یک تصمیم تاریخی قرار گرفتند. وصیت‌نامه امام(ره) در مجلس خبرگان نگهداری می‌شد و پس از آن‌که سیداحمد خمینی به دلیل تألمات روحی نتوانست آن را بخواند، این مسئولیت به آیتﷲ خامنه‌ای رسید و ایشان این وصیت‌نامه را در دو ساعت و نیم قرائت کردند. پیش از آن بحث‌هایی درباره‌ی رهبری شورایی مطرح شده بود و طی مشورت‌هایی با سران قوا و دیگر بزرگان قرار بود آیات سیدعلی خامنه‌ای، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و شیخ علی مشکینی رهبری شورایی را به‌عهده بگیرند؛ اما در مذاکرات جلسه یکشنبه ۱۴ خرداد ۱۳۶۸، گزینه‌ی رهبری فردی بیش‌تر رأی آورد.
برای تعیین مصداق، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ابتدا رهبری آیتﷲ سید محمدرضا گلپایگانی را مطرح کردند که تنها ۱۴ رأی آورد؛ پس از بحث‌های مطرح شده – و با وجود مخالفت آیتﷲ خامنه‌ای با انتخاب خودشان – سرانجام نمایندگان مجلس خبرگان رهبری تصمیم تاریخی خود را گرفتند و با ۶۰ رأی از ۷۴ رأی مأخوذه آیتﷲ سیدعلی خامنه‌ای رئیس‌جمهور وقت را به‌عنوان رهبر جدید جمهوری اسلامی معرفی کردند. انتخابی که باعث شوک بسیاری از مخالفان نظام شد؛ چون از مدت‌ها پیش مطرح کرده بودند که با فوت امام خمینی(ره) جمهوری اسلامی ایران با خلأ رهبری و جنگ قدرت مواجه خواهد شد؛ اما انتخاب با چنین سرعتی، تا چندسال پس از فوت امام(ره) نقشه‌های آن‌ها را خنثی کرد.
روحانیونی مثل حضرات آیات سیدعلی خامنه‌ای، هاشمی رفسنجانی، عبدالکریم موسوی اردبیلی، علی مشکینی، امامی کاشانی، یوسف صانعی، ابوالقاسم خزعلی، احمد جنتی، عبدﷲ جوادی آملی، فاضل لنکرانی، روح ﷲ خاتمی … از نماینگان دوره اول خبرگان بودند.
البته نمایندگانی مثل موسوی اردبیل (رئیس وقت دستگاه قضا)، یوسف صانعی (فقیه وقت شورای نگهبان)، فاضل لنکرانی، صادق خلخالی( حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب و نماینده وقت مجلس) وسید روحﷲ خاتمی (امام جمعه اردکان و یزد و پدر سیدمحمد خاتمی) تنها در دوره اول خبرگان حضور داشتند و در دوره‌های بعد به دلایل مختلف نتوانستند در این مجلس حضور داشته باشند.
ترکیب هیأت رئیسه در طول هشت‌ساله دوره اول تنها با فوت آیتﷲ ربانی املشی و جانشینی آیتﷲ ابراهیم امینی به عنوان نایب رئیس دوم در سال ۶۴، تغییری کوچک کرد؛ اما همچنان شیخ علی مشکینی رئیس هشت‌ساله دوره اول بود.
* دوره دوم (۱۳۶۹-۱۳۷۷)؛ محرمانه
انتخابات دوره دوم در ۱۶ مهر ۶۹ برگزار شد و کمی تحت تأثیر رد صلاحیت برخی کاندیداها مثل اسدﷲ بیات زنجانی، صادق خلخالی، سیدهادی خامنه‌ای، سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور، مهدی کروبی و… قرار گرفت؛ اما به‌هرحال اجلاسیه اول دوره دوم در ۲ اسفند ۶۹ با پیام رهبر جدید انقلاب اسلامی آغاز شد.
در این دوره هم حضرات آیات علی مشکینی، اکبر هاشمی رفسنجانی، ابراهیم امینی، محمد مؤمن و سید حسن طاهری خرم‌آبادی به ترتیب به‌عنوان رئیس، نایب رئیس اول، نایب رئیس دوم و منشی انتخاب شدند که این ترکیب تا پایان هشت سال دوره دوم دست‌نخورده باقی ماند.
از نکات قابل توجه دوره دوم، خبری نشدن برگزاری جلسات بود و تقریباً مذاکرات و جلسات خبرگان در دوره دوم محرمانه باقی ماند. شاید حساسیت برخی جلسات را بتوان از دل صفحات خاطرات سال ۷۰ هاشمی رفسنجانی بیرون کشید؛ هاشمی در کتاب سازندگی و شکوفایی و ذیل خاطرات سه‌شنبه ۱۳ اسفند ۷۰، پس از آن‌که گزارش مختصری از جلسه خبرگان می‌دهد، می‌نویسد: «شب میهمان رهبری بودم. بحثی در مورد تعیین قائم مقام رهبری بر اساس اظهارات آقای مشکینی در سخنان پیش از دستور خبرگان شد.» شاید همین چند سطر نشان از طرح مباحثی درباره تعیین قائم‌مقام برای مقام معظم رهبری در آن زمان باشد و نشان دهد که محرمانه‌بودن جلسات خبرگان در آن تاریخ توجیه داشته است. طرحی که به‌نظر می‌رسد پس از آن مسکوت مانده یا صحبتی درباره‌ی آن مطرح نشده است.
حضور سیداحمد خمینی از نکات قابل توجه دوره دوم مجلس خبرگان رهبری است. البته یادگار امام(ره) تنها چهار سال فرصت حضور در خبرگان دوم را داشت و در سال ۱۳۷۳ دارفانی را وداع گفت.
روحانیونی مثل محمد یزدی، محمدتقی مصباح یزدی، مرتضی مقتدایی، قربانعلی دری نجف‌آبادی و محمدی ری‌شهری در این دوره به ترکیب خبرگان اضافه شدند و عبدﷲ جوادی‌آملی آخرین دوره حضور خود را در مجلس خبرگان تجربه کرد تا پس از آن به تدریس در حوزه علمیه قم مشغول شود.
* دوره سوم (۱۳۷۷-۱۳۸۵)؛ برگزاری ۱۶ اجلاسیه به‌طور منظم
اول آبان ۷۷ انتخابات دوره سوم برگزار شد. این دوره تحت تأثیر روی کار آمدن دولت اصلاحات بود؛ اما جبهه اصلاحات برای انتخابات خبرگان لیستی ارائه نکرد. اجلاسیه اول دوره سوم در ۴ اسفند ۷۷ با پیام رهبر معظم انقلاب آغاز شد و در طول ۸ سال، ۱۶ اجلاسیه به‌طور منظم در ماه‌های شهریور و اسفند برگزار شد.
هیأت رئیسه دوره سوم نسبت به دوره‌های قبل یک تغییر داشت. شیخ علی مشکینی، اکبر هاشمی رفسنجانی و ابراهیم امینی، همچنان رئیس و نواب رئیس اول و دوم بودند و سیدحسن طاهری خرم‌آبادی یکی از منشی‌ها؛ ولی قربانعلی دری نجف‌آبادی به‌عنوان منشی جدید در هیأت رئیسه انتخاب شد و جای محمد مؤمن را گرفت.
شیخ محمدرضا توسلی رئیس دفتر امام(ره) از جمله کسانی بود که برای اولین و آخرین بار در مجلس خبرگان سوم حضور یافت؛ کسی که درسال ۸۶ و در جلسه مجمع تشخیص مصلحت نظام بر اثر عارضه قلبی دارفانی را وداع گفت.
حضور حسن روحانی ( دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی) و سید محمود هاشمی شاهرودی (رئیس وقت قوه قضاییه) از نکات خبرساز و مهم دوره سوم به‌حساب می‌آمد. ضمن این‌که صادق آملی لاریجانی، مجید انصاری، علی فلاحیان و سید احمد خاتمی از روحانیونی بودند که توانستند برای اولین بار به جمع خبرگان اضافه شوند.
علاوه بر آیتﷲ توسلی که در پایان دوره سوم از دنیا رفت، مجید انصاری هم تنها در همین دوره عضو خبرگان بود و در دوره بعد فرصت حضور پیدا نکرد. ضمن این‌که آیتﷲ امینی نایب رئیس دوم همیشگی خبرگان نیز در پایان این دوره از جمع خبرگان خداحافظی کرد و در دوره چهارم فرصت حضور نیافت.
* دوره چهارم (۱۳۸۵-۱۳۹۴)؛ ۴ رئیس در ۹ سال
با رد صلاحیت مجید انصاری (نماینده دوره سوم)، سید محمود دعایی، مرتضی آقاتهرانی و… انتخابات دوره چهارم خبرگان در ۲۴ آذر ۸۵ برگزار شد و خبرگان در اول اسفند ۸۵ اجلاسیه خود را با پیام حضرت آیتﷲ خامنه‌ای آغاز کردند.
از ابتدای این دوره به‌نظر می‌رسید باید منتظر تحولاتی در ترکیب هیأت رئیسه بود. هرچند شیخ علی مشکینی همچنان به ریاست رسید و اکبر هاشمی رفسنجانی نایب رئیس اول شد؛ اما محمد یزدی که سومین دوره حضور در خبرگان را تجربه می‌کرد برای نایب رئیسی دوم انتخاب شد و جای ابراهیم امینی را گرفت. قربانعلی دری نجف‌آبادی و سید احمد خاتمی نیز با دو دوره حضور در خبرگان به‌عنوان منشی در هیأت رئیسه انتخاب شدند و بر جای طاهری خرم‌آبادی و محمد مؤمن نشستند.
تنها چندماه پس از تشکیل دوره چهارم (۸ مرداد ۸۶) رئیس همیشگی خبرگان پس از ۲۵ سال ریاست بر این نهاد درگذشت. آیتﷲ علی‌مشکینی روحانی بلندمرتبه‌ای بود که علاوه بر ریاست خبرگان، در مجلس خبرگان قانون اساسی و شورای بازنگری قانون اساسی نیز حضور داشت و با حکم امام(ره) مسئول گزینش و اعزام قضات در دهه ۶۰ بود.
در اسفند ۸۷ ، هاشمی رفسنجانی بر صندلی آیتﷲ مشکینی تکیه زد و به ریاست خبرگان انتخاب شد. آیتﷲ محمد مؤمن نیز به هیأت رئیسه بازگشت و به‌جای هاشمی ، نایب‌رئیس اول شد.
اما این پایان ماجرای ریاست خبرگان نبود؛ در اجلاسیه اسفند ۸۹ هاشمی شاید برای جلوگیری از بالا گرفتن برخی حساسیت‌ها از ریاست انصراف داد تا آیتﷲ محمدرضا مهدوی کنی – که برای بار اول جامه خبرگان می‌پوشید – به ریاست برسد. محمد یزدی نایب رئیس اول و سیدمحمود هاشمی شاهرودی نایب رئیس دوم شدند. خاتمی و دری نجف آبادی همچنان منشی بودند و جامعتین (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و جامعه روحانیت مبارز تهران) عملاً هیأت‌رئیسه دوره چهارم را در دست گرفتند.
گویی ریاست دوره چهارم پس از فوت آیتﷲ مشکینی طلسم شده بود؛ چون رئیس سوم پس از کم‌تر از چهارسال حضور به‌عنوان رئیس خبرگان، در ۲۹ مهر ۹۳ درگذشت. مهدوی کنی از آن دست روحانیونی بود که نبودش در دوره‌های اول تا سوم خبرگان عجیب به‌نظر می‌رسد. او به‌خصوص در دهه ۶۰ مناصب مهمی را تجربه کرد؛ از سرپرستی کمیته‌های انقلاب اسلامی و عضویت در شورای نگهبان گرفته تا وزارت کشور در دولت شهیدان رجایی و باهنر و همچنین کفالت نخست‌وزیری پس از شهادت رجایی و با هنر. مهدوی کنی عضو شورای بازنگری قانون اساسی و مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز بود و با دبیرکلی در جامعه روحانیت مبارز تهران به نوعی پدرخوانده جناح راست هم به‌حساب می‌آمد.
با فوت آیتﷲ مهدوی کنی باز هم بحث بر سر ریاست خبرگان بالا گرفت و در جلسه ۱۹ اسفند ۹۳ آیتﷲ محمد یزدی – که در سال ۸۷ آرای کم‌تری برای ریاست نسبت به هاشمی رفسنجانی کسب کرده بود – این بار با رأی خبرگان بر مسند ریاست تکیه زد تا در سال آخر دوره چهارم، چهارمین رئیس خبرگان شود. این بار هاشمی شاهرودی به‌جای یزدی نایب رئیس اول شد و محمدعلی موحدی کرمانی برای نایب رئیسی دوم انتخاب شد. احمد خاتمی و دری نجف‌آبادی نیز همچنان به‌عنوان منشی باقی ماندند.
در این دوره روحانیونی چون حسینی بوشهری، مصطفی پورمحمدی، سید احمد علم‌الهدی ، سید محمود علوی و حسن ممدوحی برای اولین بار وارد مجلس خبرگان شدند.
دوره چهارم دورئیس خود ( مشکینی و مهدوی کنی) را از دست داده است. برای آن‌که انتخابات خبرگان با مجلس شورای اسلامی همزمان برگزار شود، یک سال به عمر این دوره اضافه شد. در این دوره ۹ ساله علاوه بر حضرات آیات مشکینی و مهدوی کنی، هفت نفر دیگر از نمایندگان خبرگان نیز از دنیا رفتند. حسین معصومی زرندی نماینده کرمانشاه (دوره‌های اول، سوم و چهارم)، سید صابر جباری نماینده مازندران (دوره‌های دوم، سوم و چهارم)، مختار امینیان نماینده گیلان (هر چهار دوره) و ماموستا حسام‌الدین مجتهدی نماینده اهل سنت کردستان (هر چهاردوره) از نمایندگانی هستند که در دوره چهارم دار فانی را وداع گفتند.
ضمن این‌که آیتﷲ ابوالقاسم خزعلی نماینده خراسان رضوی که زمانی فقیه شورای نگهبان و عضو خبرگان قانون اساسی بود – و در هر چهار دوره خبرگان حضور داشت – در این دوره از دنیا رفت. آیتﷲ سید حسن طاهری خرم‌آبادی (نماینده لرستان) که از سال ۶۱ تا ۸۵ منشی هیأت رئیسه بود، در این دوره پس از حضور چهاردوره‌ای در مجلس خبرگان، دار فانی را وداع گفت. شیخ محمد محمدی گیلانی (نماینده تهران) نیز – که زمانی با حکم امام(ره) رئیس دادگاه های انقلاب و دبیر شورای نگهبان بود و ریاست دیوان عالی کشور و عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی و مجمع تشخیص مصلحت نظام را هم در کارنامه داشت – از دنیا رفت.
از میان روحانیونی که در مجلس خبرگان رهبری عضو بوده‌اند پنج چهره شاخص هستند که از ابتدای تشکیل این مجلس تا امروز در این نهاد حضور داشته‌اند:
آیتﷲ علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی (نماینده تهران) که ۸۲ سال سن دارد و اکنون رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام است؛
آیتﷲ احمد جنتی (نماینده تهران) با ۹۰ سال سن که دبیری شورای نگهبان را به‌عهده دارد؛
آیتﷲ محمد امامی کاشانی (نماینده تهران) که در سن ۸۵ سالگی امام جمعه موقت تهران است؛
آیتﷲ عباس واعظ طبسی (نماینده خراسان رضوی) با ۸۱ سال سن؛ وی از دوران امام(ره) تاکنون تولیت آستان قدس رضوی(ع) را برعهده دارد؛
آیتﷲ محمدعلی موحدی کرمانی ( نماینده کرمان) در ۸۵ سالگی نایب رئیس دوم مجلس خبرگان، امام جمعه موقت تهران و دبیر کل جامعه روحانیت مبارز است.
انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری ۷ اسفند ۹۴ برگزار می‌شود. با توجه به دوره هشت‌ساله خبرگان، انتخابات این دوره مجلس خبرگان رهبری همچنان مهم خواهد بود. خبرگانی که در بزنگاهی تاریخی انتخابی مهم انجام داده‌اند؛ ممکن است باز هم برای اتخاذ تصمیماتی مهم مجبور به برگزاری نشست‌هایی فوق‌العاده شوند؛ این احتمالی است که در همه دوره‌های مجلس خبرگان وجود داشته است.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
