مباحثات

رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت
تاملی در واکنش‌های جامعه‌ی مذهبی به محدودیت‌های بهداشتی ویروس کرونا

🖋حسین کاظمی
طلبه سطح سه حوزه

سوالی که هم‌اکنون در رسانه‌های طیف مذهبی مطرح می‌باشد این است که چرا باید مناسک و مراسمات عمومی مذهبی و هیئت‌ها و اجتماعات دینی به خاطر بیماری کرونا تعطیل شود؟

در پاسخ می‌توان گفت:
اولاً: از نظر فقهی وقتی «تزاحم» بین دو عمل بوجود می‌آید و نمی‌توان هر دو عمل را با هم انجام داد، باید یکی از آنها را امتثال کرد. یعنی باید یک مرجحی پیدا کرد و یکی را بر دیگری ترجیح داد و به آن عمل کرد و دیگری را ترک کرد. یکی از مرجح‌ها وجوب و حرمت در برابر استحباب و کراهت می‌باشد. حتماً به این مسئله اذعان داریم که زیارت و نماز جماعت و هیئت و عزاداری مستحب هستند، ولی جلوگیری از شیوع بیماری براساس قاعده «لاضرر» و «وجوب حفظ جان» و «حرمت تضییع حق دیگران»، واجب می‌باشد. قاعده لاضرر به ما می‌گوید ما حق نداریم هیچ عملی را که به ضرر خودمان و یا منجر به ضرر رساندن به دیگران می‌شود را انجام دهیم و ممنوعیت شرعی وجود دارد. از طرفی تشخیص اینگونه ضررها را فقها عادتا به متخصصین هر مساله (که در این مساله پزشکان هستند) واگذار می‌کنند.

ثانیاً: در روایات ما به این مساله تاکید شده که اگر جایی بیماری واگیرداری مثل وبا و طاعون بود، از آنجا حذر کنید. در این زمینه بابی در کتاب «وسائل الشیعه» داریم به عنوان «بَابُ جَوَازِ الْفِرَارِ مِنْ مَکَانِ الْوَبَاءِ وَ الطَّاعُونِ إِلَّا مَعَ وُجُوبِ الْإِقَامَةِ فِیهِ کَالْمُجَاهِدِ وَ الْمُرَابِط» (باب مجاز بودن فرار از جاهایی که وبا و طاعون است، مگر اینکه ماندن واجب باشد، مثلا برای رزمندگان و مرزداران)
این باب که در جلد دوم کتاب وسائل قرار دارد، دارای ۵ حدیث می‌باشد که مضامین نزدیکی دارند.
حدیث سوم که درباره طاعون از امام کاظم(ع) سوال شده اینگونه است: «سَأَلَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الطَّاعُونِ يَقَعُ فِي بَلْدَةٍ وَ أَنَا فِيهَا أَتَحَوَّلُ عَنْهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَفِي الْقَرْيَةِ وَ أَنَا فِيهَا أَتَحَوَّلُ عَنْهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَفِي الدَّارِ وَ أَنَا فِيهَا أَتَحَوَّلُ عَنْهَا قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَإِنَّا نَتَحَدَّثُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ الْفِرَارُ مِنَ الطَّاعُونِ كَالْفِرَارِ مِنَ الزَّحْفِ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص إِنَّمَا قَالَ هَذَا فِي قَوْمٍ كَانُوا يَكُونُونَ فِي الثُّغُورِ فِي نَحْوِ الْعَدُوِّ فَيَقَعُ الطَّاعُونُ فَيُخَلُّونَ أَمَاكِنَهُمْ يَفِرُّونَ مِنْهَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ذَلِكَ فِيهِمْ» (وسایل الشیعه، ج۲، ص۴۳۰).
از امام کاظم(ع) پرسید: اگر طاعون در شهری آمد و من آنجا بودم، باید از آنجا خارج شوم؟ فرمودند: بله. پرسید: اگر در روستایی بود چه؟ فرمودند: بله. پرسید اگر در خانه بود چه؟ فرمودند: بله خارج شوید. گفتم؛ ما از رسول خدا(ص) اینگونه حدیث می‌کنیم که فرمودند: فرار کردن از طاعون مانند فرار کردن از جهاد است! امام فرمودند: پیامبر خدا(ص) این را برای کسانی فرمودند که در نقاط حساس و مرزهای مبارزه با دشمن بودند، و وقتی آنجا طاعون آمد سربازان از ترس فرار کرده و جبهه را خالی کردند…
همین پرسش و پاسخ از امام صادق(ع) درباره بیماری وبا، در حدیث اول این باب وجود دارد.
بنابراین، این مساله بدیهی است که انسان نباید خودش را در معرض بیماری قرار دهد و ائمه(ع) که همیشه از طریق منطقی و طبیعی با اینگونه مسائل برخورد می‌کردند اینگونه تصریح می‌کنند.
اگر ما روایت هم در این زمینه نداشتیم، عقل حکم می‌کرد که از شیوع بیماری و قرار گرفتن در معرض آن خودداری کنیم.
امید است این ظاهرگرایی و برخورد احساساتی و دور از منطق که دامن‌گیر عده‌ای از متدینین ما شده اصلاح و این بیماری هم هرچه زودتر با رعایت نکات بهداشتی و توکل به خداوند متعال و توسل به اهل‌بیت علیهم السلام، ریشه کن شود.

پاسخ وارده:

ناصر نجفی(حوزه علمیه قم)
بسمه تعالی

معمولا بزرگان حوزوی در شرایط خاصی که حادث شده و نیاز به یک موضع‌گیری احساس می‌شود، منفعلانه عمل می‌کنند. از مسأله چندهمسری گرفته تا ویروس کرونا؛

به برادری که ترجیح حفظ جان، بر اموری مانند زیارت یا جماعت را بیان می‌کند و روایات فرار از منطقه گرفتار طاعون را شاهد می‌آورد، عرض می‌کنم اولاً، ضرر تا به شرایطی نرسد(مانند میزان تاثیرگذاری، سرعت تاثیرگذاری، دامنه شمول آن و …) نمی‌توان حکم به حرمت آن داد.

حال در کشور هشتاد میلیونی که بنابه گزارشات رسمی میزان فوت شده‌ها به بیست نفر نمی‌رسد چگونه حکم به عدم جواز حضور در محل اجتماعات می‌دهید؟
یا در شهر قم که تعداد فوتی‌ها به ده تن نمی‌رسد، چطور حکم به تعطیلی نمازهای جماعت و تحذیر مردم از عدم حضور در حرم مطهر را می‌دهید؟
اگر چنین است چرا فروشگاه‌های زنجیره‌ای معروف همچنان به کار خود ادامه می‌دهند؟ و اگر احتمال ابتلا عقلایی و زیاد است چرا ادارات تعطیل نمی‌شوند چراکه پای حفظ جان در میان است؟

بله، اگر شیوع چنان باشد که در هر کوچه و محله‌ای عزایی برای یک جان‌داده گرفته می‌شود، حفظ جان واجب است و چه بسا از شهر هم باید گریخت.
اما نکته بسیار مهم‌تر این است که همه این بحث‌های به ظاهر علمی، اصل ماجرا نیست. آنچه اصل است انفعال حوزوی‌ها در برابر فشارهای جامعه است.
از ترس اینکه مبادا جو جامعه حوزه را متهم به تحجر بکند! خود پیش‌دستی کرده و محکم‌تر از خود وزارت بهداشت، از پایبندی اسلام به اصول بهداشتی و نظر متخصصان( پزشکان) می‌گوید. تا جایی که هنوز وزارت بهداشت اعلام نکرده، از تعطیلی مساجد و حرم می‌نویسد!
یعنی انفعال در برابر جو غالب، رنگ مساله علمی به خود گرفته و به خورد مخاطب داده می‌شود، بدون اینکه پشتوانه دقیق داشته باشد.

(انتشار پاسخ‌های وارده لزوما دیدگاه مباحثات نبوده و با هدف نشر نظرات گوناگون منتشر می‌شود)

پاسخ به آقای نجفی
مجتبی موسوی/دانشجوی حقوق

۱- امور مذهبی که جو جامعه خواستار تعطیلی آنهاست، امور مستحبی بوده و کسی تقاضای تعطیلی امر شرعی واجب را نداشته است که اگر هم داشت به دلیل خطر عقلایی جای تردید نبود.

۲- وقتی متخصص و کارشناس مسلمان مورد اعتماد می‌گوید که تجمعات غیر ضرور سبب انتقال این اپیدمی می‌شود، این نظر تخصصی می‌تواند ملاک فتوای صریح قرار گیرد نه فقط توصیه از طرف مراجع معظم.

۳-ملاک، مرگ و میر مسلمانان نیست که شما مرگ افراد را دلیل بر صحت شیوع می‌دانید و می‌گویید از ۸۰ میلیون ۱۰ نفر بلکه ابتلا به این ویروس است که شرق و غرب ایران را دربر گرفته.

۴- عقل مقدم بر شرع در امور این‌چنینی است و زمانی که خوف عقلایی وجود دارد، احکام شرعی مستحبی که هیچ، واجب هم می‌تواند تعطیل شود.

۵- عموم مسلمین متشرع، شرع را حامی خود در بلایا می‌دانند و زمانی که جو غالب تشخیصش بر مبنای عقل متعارف رعایت اصول و دستورهای بهداشتی است (خاصه در عدم تجمع) اصرار غیر ضرور بر اجتماعات مستحبی می‌تواند سبب وهن شرع و تقابل عرف با فقه شود.

۶- دفاع احساسی از تجمعات مذهبی و اصرار بر مواضع اشتباه باعث بدبینی مردم به فقه و شرع و دین و احکام می شود.

(انتشار پاسخ‌های وارده لزوما دیدگاه مباحثات نبوده و با هدف نشر نظرات گوناگون منتشر می‌شود)

رده‌های مرتبط

دیدگاه‌ها

  1. سیدمجتبی شمس الدینی 

    پاسخ به آقای کاظمی
    شما که به احادیث بَابُ جَوَازِ الْفِرَارِ مِنْ مَکَانِ الْوَبَاءِ وَ الطَّاعُونِ إِلَّا مَعَ وُجُوبِ الْإِقَامَةِ فِیهِ کَالْمُجَاهِدِ وَ الْمُرَابِط از وسائل الشیعه استناد کردید، بهتر بود حدیث چهارم و پنجم آن را هم می آوردید:
    ۴- قَالَ وَ رُوِيَ أَنَّهُ إِذَا وَقَعَ الطَّاعُونُ فِي أَهْلِ مَسْجِدٍ فَلَيْسَ لَهُمْ أَنْ يَفِرُّوا مِنْهُ إِلَى غَيْرِهِ.
    أَقُولُ: هَذَا مَحْمُولٌ عَلَى الْكَرَاهَةِ مَعَ أَنَّهُ مَخْصُوصٌ بِالْمَسْجِدِ.
    ۵-عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْوَبَاءِ يَقَعُ فِي الْأَرْضِ هَلْ يَصْلُحُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَهْرُبَ مِنْهُ قَالَ يَهْرُبُ مِنْهُ مَا لَمْ يَقَعْ فِي مَسْجِدِهِ الَّذِي يُصَلِّي فِيهِ فَإِذَا وَقَعَ فِي أَهْلِ مَسْجِدِهِ الَّذِي يُصَلِّي فِيهِ فَلَا يَصْلُحُ لَهُ الْهَرَبُ مِنْهُ.
    بنده مخالف تعطیلی اجتماعات مذهبی نیستم بلکه نظر من «نمی دانم» است!

  2. جواد 

    در مجموع این نکات را باید لحاظ کرد:
    ۱- قرار بر این نیست که اجتماعات مذهبی برای همیشه تعطیل شود. سخن در مورد «تعطیلی موقّت» تا زمان کنترل کامل این ویروس است.
    ۲- عملکرد مسئولین مربوطه نشان نمی دهد که آنان حساسیّت ویژه ای به اجتماعات مذهبی دارند. نوع برخوردشان با این اجتماعات مثل برخوردشان با اجتماعات دیگر است. مصوّبه ای که بر تعطیلی موقّتی زیارت و اقامه نماز جمعه و امثال آن تأکید کرده، بر تعطیلی اجتماعات دیگری از این دست(مثل برنامه ی سینماها، مراکز آموزش عالی و …) نیز تأکید کرده است.
    ۳- حفظ وحدت از اصول مهمّ است. همچون امام جمعه ی قم که با مصوّبه شورای تأمین مخالف است بهتر است نقدهای خود را علناً اعلام کند لکن در عمل تابع مصوّبه شورای تأمین باشد تا خدای ناکرده فرهنگ «مخالفت با قانون گرایی» در جامعه رخنه نکند.

  3. محمدعلی محمدیان 

    توصیه امام خمینی به برادر بزرگشان آقای پسندیده نسبت به رعایت دستورات پزشک
    بسمه تعالی
    برادر بزرگوارم، قربانت شوم
    شما را به خدای متعال قسم می ‏دهم به حرفهای دکتر ترتیب اثر دهید. چرا موجب نگرانی همه می ‏شوید؟ خداوند لازم نموده است که در مواقع احتمال ضرر، انسان از آنچه موجب است اجتناب کند، اگر چه ترک حج و صوم و صلوة باشد. شما می‏ خواهید موافق حکم خدا عمل کنید، کاری نکنید که خداوند نعوذباللّه‏ از شما ناراضی باشد. این احتیاطات شما برخلاف شرع است و لازم است از آن اجتناب فرمایید. والسلام.

    ۶۵/۱/۱۳
    روح اللّه‏ الموسوی الخمینی

  4. محمد رضا کارگر 

    بسم الله الرحمن الرحیم
    ضمن تایید و قبول نظر آقای کاظمی در پاسخ آقای نجفی عرض می کنم تشخیص خطر احتمالی به عهده متخصصین امر هست و اینکه بشینیم تا همه به بیماری مبتلا بشن بعد بگیم خوب حالا ما سرایت رو دیدیم پس مجامع تعطیل بشن خلاف عقل است

  5. احمد بحرینی یزدی 

    یک سوال مطرح می شود که چرا رسول خدا که خداوند ایشان را از مسجدالحرام به مسجد الاقصی و سپس ایشان را به معراج برد چرا برای پیمودن راه مکه تا مدینه بلد راه استخدام می کند چرا وقتی امیرالمومنین ع ضربت می خورد امام حسن بر بالین پدر پزشک می اورد مگر امام ع با علم غیب خود نمی دانست کار پدر تمام است یا در جنگ احد بر خلاف نظر خود به بیرون مدینه رفتند و وقتی که مسلمانان شکست خوردند یک بار رسول خدا جوانان را ملامت نکرد که شما به حرف من گوش نکردید
    آقایان این سنت رسول خدا و ائمه اطهار ع به ما نشان میدهد در امور دنیوی تان اگر می خواهید پیشرفت کنید به متخصص مراجعه کنید و عقل جمعی را در امورتان به کار ببرید بنابر این چیزی از قدر دین کم نمی شود که اگر چند صباحی حرم ها تعطلیل شود اتفاقاً صورت عقلانی دین را نشان می دهد

پاسخ دهید