توضیح: براساس برنامه‌ریزی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی سومین پیش‌نشست همایش بین‌المللی گفت‌وگوهای ایران و جهان عرب با حضور هیئت اعزامی به لبنان  و سایر مدعوین عراقی، مصری و اردنی در بازه‌ی زمانی ۱۰/۱۲/۹۴ تا ۱۵/۱۲/۹۴  صورت گرفت. اعضای هیئت ایرانی عبارت بودند از: دکتر حسام‌الدین آشنا (مشاور فرهنگی رییس جمهور)، دکتر خامه‌یار معاون محترم بین‌الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات، دکتر آذرشب (از دانشگاه تهران)، دکتراقبالی (از دانشگاه کاشان)، دکتر عبدی‌پور (ازپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)؛ دکتر الويری (از دانشگاه باقرالعلوم) دکتر دهقان مسئول بخش خاورمیانه وزارت خارجه، آقای فرطوسی (از تورنتو کانادا) و آقای فاطمی صدر (از سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی). این نوشتار گزارشی است خلاصه از مهم‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست.

افتتاحیه‌ی نشست

در مراسم افتتاحیه این نشست، محمدمهدی شریعتمدار رایزن فرهنگی ایران، عدنان السید حسین رئیس دانشگاه ملی لبنان و حسام‌الدین آشنا مشاور رئیس‌جمهور و رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری سخنرانی کردند.

در ابتدای اين نشست محمدمهدی شریعتمدار در سخنانی گفت: «همایش امروز ما در شرایطی برگزار می‌شود که منطقه درگیر جنگ‌ها و اختلافاتی شده که توان ملت‌ها را گرفته و نیروی آن‌ها را به تحلیل برده است. در میان همه دشواری‌ها، چالش‌ها، تهدیدها و خطرها و در کوران اختلافات و خشونت‌ها به ویژه اقدامات گروه‌های افراطی، تکفیری و تروریستی، نیازی مبرم به گفت‌وگو احساس می‌شود. گفت‌وگو نه‌تنها ضرورتی تاریخی است، بلکه از حیث معرفتی نیز ما به گفت‌وگو نیاز داریم؛ خداوند مردم را برای نزاع و درگیری خلق نکرده؛ بلکه هدف باری تعالی این بوده است که مردم با هم آشنا شده و با یکدیگر گفت‌وگو کنند و از راه احسن به حکمت و موعظه حسنه دعوت کنند. بر همین اساس، طرح تشکیل سلسله نشست‌های گفت‌وگو برای تأکید بر لزوم گفت‌وگوی فرهنگی و تمدنی به دور از رویدادها و اختلافات داغ سیاسی کنونی منطقه توسط گروهی از نخبگان و اهالی فرهنگ مطرح شد تا مبانی نظری و زمینه‌های تاریخی و نگرانی‌های مشترک در گفت‌وگوی ایرانی – عربی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد».

در  ادامه اين نشست  «عدنان السید حسین» رئیس دانشگاه ملی لبنان در سخنانی با اشاره به دو همایش قبلی، خاطرنشان کرد که در شرایط کنونی بسیار نیازمند این همایش‌ها و گفت‌وگوها هستیم. وی تصریح کرد: «کشورهای پیشرفته و ملت‌های متمدن همواره برای حل مشکلات خود به گفت‌وگو روی می‌آورند؛ اما افراد عقب‌مانده دست به تحریم می‌زنند و همه درهای گفت‌وگو و مذاکره را مسدود می‌کنند؛ چون با شیوه گفت وگو و رفتار دیپلماتیک خو نگرفته‌اند و از مسیر دنیا عقب هستند».

رئیس دانشگاه ملی لبنان با اشاره به ادیان الهی و تمدن اسلامی و ضرورت بررسی مشکلات فراروی تجدد تمدنی، اظهار كرد: «ایرانی‌ها، عرب‌ها و ترک‌ها باید دست به دست هم دهند و این تمدن بزرگ را دوباره بنا نهند؛ اما این به‌معنای کنار گذاشتن غیرمسلمان‌ها؛ نیست چون تمدن اسلامی دارای بعد انسانی و مشترک بین همه است. امروز این سئوال مطرح می‌شود که مسأله‌ی محوری عرب‌ها و مسلمانان چیست؟ قطب‌نمایی باید به سمت فلسطین اشاره می‌کرد که در کوران جنگ‌های داخلی در منطقه گم شده است. متأسفانه ما امروز دشمن و دوست را گم کرده‌ایم و در نتیجه، وحدت ملی کشورها در سایه جنگ‌های داخلی تکه‌تکه شده است و عملیات جدایی و تقسیم در سکوت انجام می‌گیرد؛ مانند آن‌چه در چک‌و‌اسلواکی شاهد بودیم. فلسطین قبله‌ی همه ماست؛ اما امروز به فراموشی سپرده شده است. نمی‌دانم آیا برخی از مردم نماز و روزه خود را نیز فراموش می‌کنند همان طور که فلسطین را فراموش کرده‌اند؟!».

عدنان السید حسین با بیان این‌که مشکل ما این است که هنوز به مرحله تفاهم نرسیده‌ایم، گفت: «ما باید تمدن اسلامی را از نو بنا کنیم و در این میان غیرمسلمان‌ها نیز فرزندان این تمدن‌اند؛ آن‌ها اقلیت نیستند؛ بلکه بخشی از این امت به‌معنای تمدنی باشکوه و به مفهوم اجتماعی، سیاسی و قومی هستند. گفت‌وگو پیش از این‌که بین دولت‌ها انجام گیرد باید بین امت‌ها و مردم انجام شود، دولت‌ها می‌آیند و می‌روند و ماندگار نیستند؛ اما ملت‌ها همچنان باقی می‌مانند. ملت‌ها به‌دنبال فتنه نیستند؛ فتنه‌ای که به تعبیر قرآن «اشد من القتل» است؛ فتنه تداوم پیدا می‌کند و در حافظه مردم باقی می‌ماند؛ فتنه اوج عقب‌ماندگی است؛ چون در مقابل حکومت و مدنیت حاضر به خضوع و تسلیم نیست».

رئیس دانشگاه ملی لبنان در پایان تأکید کرد: «امید داریم که این همایش‌ها و گفت‌وگوها، نتایج موفقیت‌آمیزی به‌دنبال داشته باشد؛ باید تلاش کنیم به سمت تفاهم حرکت کنیم؛ در غیر این صورت گرفتار دوگانگی و اختلاف خواهیم شد».

حسام‌الدین آشنا مشاور فرهنگی رئیس جمهوری اسلامی ایران و رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری نيز در سخنانی با بیان این‌که امروز بیش از هر زمان دیگری به گفت‌وگو و عبور از اختلافات نیاز داریم، بر ایجاد «منطقه‌ی قوی‌تر» به‌جای «قوی‌ترین در منطقه» تأکید کرد. وی همچنین تصریح کرد: «همواره به واقعیت روابط فرهنگی ایرانی – عربی پرداخته می‌شود؛ امیدواریم این همایش با بررسی همه‌ی جوانب اصلی وضعیت موجود، سهمی در پیشرفت روند گفت‌وگو و تصحیح مسیر روابط و گامی به جلو داشته باشد».

نشست پایانی

در نشست پایانی سومین گفت‌وگوی تمدنی فرهنگی ایرانی – عربی که با حضور حسام‌الدین آشنا برگزار گردید، چشم‌انداز توسعه روابط فرهنگی و پیشنهادهای عملی تحقق این هدف بررسی شد. در این نشست – که سه‌شنبه‌شب در هتل الساحه بیروت برگزار شد –  امل زکی (مشاور نبیه بری رئیس مجلس)، محمد صادق فضلی (کاردار سفارت ایران در لبنان)، سید جعفرفضل ﷲ و نزیه منصور (از شخصیت‌های فرهنگی و سیاسی)، عباس خامه‌یار (معاون بین‌الملل سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)، حمیدرضا دهقانی (رئیس بخش خاورمیانه وزارت امور خارجه ایران) محمدمهدی شریعتمدار (رایزن فرهنگی ایران در لبنان) حضور داشتند.

در مراسم اختتامیه همچنین تعدادی از شخصیت های دینی ، فرهنگی ، سیاسی و رسانه ای از جمله مدعوان از لبنان ، مصر، ایران، سوریه ، عراق و اردن برای شرکت در این همایش حضور داشتند.

در نشست پایانی که با عنوان «افق‌های روابط عربی و ایران و پیشنهادهای عملی برای توسعه آن» و به ریاست «بلال التل» از اردن برگزار شد، «کمیل حبیب» رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه ملی لبنان اظهارداشت: «در نخستین گام باید همه طرف‌ها به این باور برسند که خط منافع راهبردی خود را بدون لطمه زدن به طرف مقابل ترسیم کنند. با توجه به دستاوردهای متعدد ایران در پرونده‌های مختلف منطقه، باید این دستاوردها در روابط ایران با کشورهای عربی سرمایه‌گذاری و ضمن متوقف ساختن هرگونه رفتار تحریک‌آمیز، طرحی جهت ترمیم و بهبود سطح اعتماد طرف‌های عربی ارائه شود».

حبیب با اشاره به جایگاه لبنان تصریح کرد: «لبنان پنجره‌ای نزدیک به ایران است و ایران می‌تواند نقش نجات‌بخش در تحقق وفاق و نزدیکی داخل لبنان داشته باشد».  وی ابراز امیدواری کرد که این نشست در تحرک روابط عربی – ایرانی تأثیر عملی داشته باشد و این روابط را در ریل صحیح قرار دهد؛ چون ادامه وضعیت کنونی ممکن است منجر به جنگ منطقه‌ای ویرانگری شود که در این صورت هیچ برنده ای وجود نخواهد داشت».

«عباس اقبالی» از شخصیت‌های فرهنگی ایران هم درباره «همکاری فرهنگی بین عرب و فارس» سخن گفت. وی با اشاره به این‌که روابط فارس‌ها و عرب‌ها ریشه در قرن‌های گذشته دارد افزود: «اسلام آوردن فارس‌ها زمینه افزایش تأثیر و تأثر بین دو فرهنگ را فراهم ساخت». اقبالی با ارائه پژوهشی درباره ضرب‌المثل‌ها و کنایه‌های موجود در دو فرهنگ و مقایسه بین آن‌ها نتیجه گرفت که برخی از ضرب‌المثل‌های عربی، ترجمه‌شده از زبان فارسی است و در مقابل، ضرب‌المثل‌های فارسی نیز بعضاً اقتباسی از زبان عربی است؛ منشأ بسیاری از این ضرب‌المثل ها یکسان است و حکایت از مشترکات مشابه بین دو ملت دارد.

حسین ابوالنمل هم با اشاره به دو نقطه نظر اصلی این همایش، بر اهمیت نظرات انتقادی درباره مشکلات در روابط عربی – ایرانی گفت: «همه ما دچار بحران هستیم و راه حل آن در روش و اسلوبی نهفته است که مورد استفاده قرار می‌گیرد. خطر واقعی از داخل و از ناحیه دوستانی است که اشتباه را درست تلقی کردند؛ برای همین نیز باید معیاری تعیین شود تا رفتار و گفتار خود را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهیم». ابوالنمل از ایده مشاور فرهنگی رئیس جمهوری اسلامی ایران درباره منطقه قوی‌تر به جای جنگ برای کسب موقعیت برتر و قوی‌ترین شدن در منطقه تقدیر کرد.

«سرکیس نعوم» روزنامه‌نگار برجسته لبنانی هم با اشاره به روابط عربی – ایرانی در دوران قبل و پس از انقلاب اسلامی گفت: «ایران در عصر جدید به‌ویژه در زمان محمدرضا شاه به خاطر ارتباط با یک قطب جهانی، رابطه خوبی با کشورهای عربی نداشت». وی افزود: «امروز به‌نظر می‌رسد ایران به استثنای عراق و سوریه، روابط چندان خوبی با دیگر کشورهای عربی ندارد. ایران در طول جنگ صدام علیه آن توانست به نوعی خودکفایی دست پیدا کند و امروز تنها کشور جهان است که چشم به حمایت خارجی ندوخته است».

این روزنامه نگار لبنانی که معمولاً در روزنامه النهار قلم می‌زند، خاطرنشان کرد: «هیچ‌کس نمی‌تواند انکار کند که قضیه فلسطین برای ایران بسیار مهم است و ایران در مقابل رژیم صهیونیستی از حزب‌ﷲ حمایت کرده و این‌ها نقاط مثبتی است که به‌نام ایران ثبت شده‌اند». وی تصریح کرد: «سعودی‌ها حالت هجومی گرفته‌اند و در صورت عدم موفقیت در جنگ یمن، امکان آن را دارند که از جو مذهبی منطقه بهره‌برداری کنند. در چنین حالتی ما شاهد تغییرات ویژه‌ای خواهیم بود که سعودی را به یک کشور نظامی تبدیل می‌کند و در این وضعیت حوزه خلیج فارس شاهد حضور دو قدرت نظامی بزرگ منطقه‌ای به اضافه دو ابرقدرت جهانی خواهد بود. ایران و کشورهای عربی باید در روابط فی ما بین که از قدیم وجود داشته و ادامه خواهد یافت، تجدید نظر کرده و آن را مورد نقد و بررسی قرار دهند تا شاهد نتایج مثبت آن برای دو طرف باشیم».

طلال عتریسی استاد دانشگاه و تحلیل‌گر مسائل منطقه هم به سه چالش پیش روی گفت‌وگوهای ایرانی – عربی اشاره کرد و گفت: «چالش اول ارتباط بین فرهنگ و سیاست و خضوع فرهنگ در برابر سیاست است. چالش دوم آن است که در داخل ایران و نیز کشورهای عربی گرایش به فرهنگ غرب وجود دارد. اما چالش سوم فقط متوجه ایران است و آن این‌که ایران نتوانسته چهره فرهنگی خود را به کشورهای عربی نشان دهد».

عتریسی خاطرنشان کرد: «تنها تصویری که در جهان عرب از ایران وجود دارد چهره سیاسی این کشور است و برای همین ایران مسئولیت دارد تا چهره فرهنگی غنی خود به ویژه پس از انقلاب اسلامی را به دنیا و جهان عرب معرفی کند».
حسن عبدی پور مسئول امور بین‌الملل پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی هم به روابط فرهنگی بین ایران و عرب و راه‌های تقویت آن پرداخت و پیشنهادهایی در این زمینه ارائه داد. وی اظهارداشت: «گفت‌وگو زمینه‌ای مشترک و همیشگی برای تکاپو و پویش‌های اجتماعی – سیاسی بوده و هست و می‌توان آن را بستری فراگیر و اجتناب‌ناپذیر برای روابط و مناسبات اجتماعی تعریف کرد. در نگاه انسان شناسانه می‌توان آدمی را موجودی گفت‌وگو محور معرفی کرد؛ با تدبر در آیات قرآن در‌می‌یابیم که اسلام به موضوع گفت‌وگو و مناظره به‌عنوان ابزاری مناسب برای برقراری ارتباط بین فرهنگ‌ها و ادیان توجه ویژه‌ای دارد». نماینده پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: «تحولات جامعه جهانی، تهدیدها و فرصت‌هایی را برای جهان اسلام و شیعیان در پی داشته است و جهانی شدن یا به‌تعبیری «جهانی‌سازی» که ویژگی اصلی آن‌، انقلاب در ارتباطات و اطلاعات است، ازیک‌سو به هم‌گونی فرهنگی و از سوی دیگر به تعمیق شکاف‌های قومیتی و ظهور اقلیت‌های قومی و مذهبی منجر شده است. این حقیقت تلخ را باید مدیریت کرد و مهم‌ترین ابزار برای این کار گفت‌وگو است؛ باید به کارکردها و تأثیرهای گفت‌وگوهای فرهنگی ایران و جهان عرب اهتمام ویژه داشت».

خیرالدین حسیب رئیس مرکز مطالعات وحدت عربی هم تأکید کرد: «ملی‌گراهای عرب، ایران را عقبه‌ی راهبردی عرب‌ها و دوست احتمالی خود می‌دانند و تغییری در این نگاه نداده‌اند». وی با بیان این‌که «موضع ایران در قبال فلسطین، از مواضع تمام کشورهای عربی بهتر است»، خواستار حل مشکل بین کشورهای عرب حوزه خلیج فارس با ایران از طریق گفت‌وگو شد.

اظهارات محمد الطرطوسی پایان‌بخش جلسه اختتامیه بود. وی با اشاره به برخی مسائل مربوط به سیاست ایران درقبال کشورهای عربی تأکید کرد که مقامات ایران مایل به عبور از این مرحله هستند.

این همایش به ابتکار رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در لبنان، دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه ملی لبنان و مرکز تمدنی برای توسعه اندیشه اسلامی در بیروت پایتخت لبنان برگزار شد.