حجت‌الاسلام والمسلمین رنجبر
این مقتل شامل دو جلد و هرکدام از مجلدات شامل چهار بخش است. نگارش این دو جلد یازده سال طول کشیده است که البته این طولانی‌شدن، دلایل خودش را دارد و اکنون مجال پرداختن به آن نیست. نکته‌ای که باید درباره چرایی نگارش این مقتل (با وجود کتب متعدد از قیام سیدالشهدا(ع)، اهداف آن و… در مجامع علمی، به‌ویژه کتب متعدد در حوزه عاشوراپژوهشی خصوصاً در دهه‌های اخیر) گفته شود، این است که اصل نگارش مقتل در دهه هشتاد توسط استاد حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی در گروه تاریخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی پیشنهاد داده شد. با توجه به مدیریت استاد در این گروه، ایشان چند طرح دادند که یکی از آن‌ها نگارش مقتل جامع و تاریخ عاشورا بر اساس معیارهای مقبول تاریخ‌نگاری بود. بعد از آغاز و انجام این پژوهش مشکلاتی پیش روی ما قرار داشت؛ از جمله کمی عِده و عُده بود. همچنین ارسال نسخه به اعلام و بزرگان جهت اعلام نظر و مشورت (که بزرگان نقطه نظراتی داشتند که ما نیز اعمال کردیم) و ایضاً فرایند ویرایش و نشر و… که همگی باعث شد سرعت کار کمی کند شود.
هربخش کتاب خودش چند فصل را دربر می‌گیرد. مباحث بسیار بکری در این کتاب داریم. از بخش سوم، تاریخ قیام شروع می‌شود؛ این بخش به حوادث قیام و حرکت امام حسین(ع) از مدینه تا ورود به کربلا می‌پردازد. سعی شده است جلد اول تا پایان حوادث و وقایع کربلا را در برگیرد. حوادث بعد از واقعه، از جمله حوادثی که در مسیر بازگشت به شام و کوفه اتفاق افتاده، همگی در جلد دوم است. بحث‌های پیامدهای تکوینی این واقعه نیز در همین مجلد است. البته قرار بود مباحث را در نُه فصل بیاوریم و همگی در جلد اول باشد؛ اما بعد از جلسات متعدد قرار شد برخی را در جلد دوم بیاوریم؛ از جمله بحث تاریخچه عزاداری که بر اساس نظرخواهی و مشورت‌سنجی در جلد دوم قرار گرفت و از جمله نقش یاران که در جلد دوم آمده است.
ویژگی‌های مقتل
از ویژگی‌های این مقتل این است که تلاش شده تا از منابع و مآخذِ تا قرن هفتم بسیار استفاده شود؛ زیرا منابع اولیه و کهن‌تر، قابل اعتمادترند. از منابع قرن هشتم و نهم به بعد که کم‌تر قابل اعتماد بوده، استفاده نشده است.
ویژگی بعدی این است که سیری جامع در مقتل‌نگاری نیز صورت گرفته است؛ به‌گونه‌ای که مخاطبین این مقتل که مبلغین جوان و روحانیون هستند با خواندن آن، تقریباً بی‌نیاز باشند؛ البته نمی‌گوییم تمام مقاتل را کنار بگذارند؛ اما به‌هرحال سعی شده مقتل جامعی باشد. بنابراین ویژگی دوم این است که پیشینه‌ی این کار را به مخاطب ارائه می‌دهد و برای این‌کار فهرستی از مقاتل تا قرن هفتم ارائه شده است. البته ممکن است همگی مقتل نباشند و برخی صرفاً تاریخ‌نگاری باشند؛ اما سعی شده هر مقتلی که بوده آورده شود. بنابراین فهرست جامع از آثار موجود و آثاری که دیگر فقط نامی از آن‌ها باقی مانده، آورده شده است؛ به همراه معرفی مهم‌ترین آثار تحریف‌گستر و تحریف‌گری که از عصر صفویه در حوزه مقتل‌نگاری وارد شده است.
ذکر این نکته ضروری است که ما در نمونه‌هایی که ذکر کردیم، اساساً به‌دنبال نقد و بررسی نبودیم و سعی کردیم رویکرد اثباتی داشته باشیم. البته گزارش‌های مشهور، در پاورقی ذکر شده‌اند.
ویژگی دیگر این است که در بحث چرایی و فلسفه قیام که مخصوصاً در دهه‌های اخیر به آن دامن زده شده است، ما به سراغ سخنان رهبر این قیام یعنی امام حسین(ع) رفتیم تا ببینیم هدف حضرت از قیامش چه بوده و آن را تحلیل کردیم. بنابراین سعی شده تمامی کلمات و بیانات حضرت که مشتمل بر هدف قیام است بیان شود. در کنار این، به دیدگاه‌های مختلف نیز رسیدیم.
با وجود همه تلاش‌ها به‌نظر می‌رسد در ویراست دوم، باید برخی اشکالات به‌حق نیز برطرف شود.
آیتﷲ یوسفی غروی
اگر مقتل امام حسین(ع) مرحوم سید عبدالرّزاق بن محمد موسوی مُقَرَّم نجفی (مقتل الحسین او حدیث کربلاء) را آخرین مقتل حوزه نجف بدانیم، این مقتل را نیز باید آخرین مقتل تحقیقی حوزه قم بنامیم. طبیعتاً بحث و تحقیق در این حوزه دشواری‌های خود را دارد؛ زیرا در برخی حوزه‌های اعتقادی باید با دقت وارد شد؛ کمااین‌که نظر مراجع بزرگوار نیز بر این بود و برخی ناقد این قضیه بودند و معتقد بودند چیزی که موجب وهن عقاید شود نباید بیان شود؛ به‌ویژه آن‌چه که شهرت دارد در بین مردم و بالتبع کنکاش و تحقیق در این زمینه‌ها باید بادقت باشد. البته این کتاب، اثر تحقیقی است و به ملاکات تحقیق عمل شده است.
بنده با توجه به سابقه‌ی تحقیق بیست‌ساله‌‌ای که بر روی مقتل ابی مخنف کرده‌ام، اعتقاد دارم این‌که گفته شود به فلان‌چیز دست نزنید و تحقیق نکنید چون چیزی از آن نمی‌ماند، این‌گونه نیست؛ بلکه بنده انگیزه‌ام از نوشتن وقعة الطف لابی مخنف این بود که دقت تاریخی کنم و اثبات کنم اگر بر روی مواضع تاریخی تحقیق کنیم، مطالب بسیار معتبر و با کیفیت بسیار خوب به‌دست می‌آید؛ اگرچه کمیت کم‌تر شود. بنابراین نباید به‌گونه‌ای باشد که به‌دنبال حجم باشیم؛ باید به‌دنبال تحقیق کیفی باشیم.
دکتر محمد اسفندیاری (ناقد)(اسلام‌پژوه و تاریخ‌نگار)
کتاب، کتاب نفیسی است و بنده سومین جلسه‌ای که است که به‌عنوان ناقد در آن شرکت می‌کنم و این نشان‌دهنده اهمیت کتاب است. این کتاب در جشنواره دعبل خزاعی به‌عنوان کتاب سال انتخاب شد و بنده نیز امتیاز بسیار بالایی به آن دادم و در یک کتاب‌شناسی که داشتم، صد کتاب مقتل را ذکر کردم؛ از جمله این کتاب.
اگر بخواهیم پیشینه‌ای برای این کتاب ذکر کنیم، می‌توانیم به نفس‌المهوم محدث قمی و مقتل‌الحسین مقرم اشاره کنیم؛ اما وقتی بررسی می‌کنیم می‌بینیم دو دنیای متفاوت است. البته نمی‌گویم ضد یکدیگر هستند؛ نفس‌المهوم آخرین مقتل کلاسیک است و مقاتل بعدی همگی با دیدگاه‌های جدید نوشته شده است.
از ویژگی‌های این کتاب، به‌کار گرفتن عقل و خرد جمعی در تدوین آن است. ویژگی دیگر این است که افراد بسیاری کتاب را دیدند و دلسوزانه نقد و بررسی کردند؛ بنابراین کتاب چکش‌کاری و صیقل داده شده است.
با همه اهمیت کتاب نفس‌المهموم، نمی‌توانید آن را به‌دست خواننده و نسل جوان امروزی بدهید؛ زیرا شبهات گوناگونی برایش پدید می‌آید. ما نیاز داشتیم نفس‌المهموم و مقتل‌الحسینِ ویژه‌ی عصر خودمان را داشته باشیم؛ این کتاب چنین چیزی است.
نقدها
- فصلی از کتاب، تقریباً کتاب‌شناسی مقتل‌ها و بررسی مقایسه‌ای است که لازم نبوده است در این کتاب بیاید؛ زیرا این کتاب مقتل است؛ نه کتاب‌شناسی؛ نهایتاً یک پیشینه مختصر باید ارائه می‌شد.
- در فصل دیگری؛ سیر تاریخی عزاداری از دوره‌های متقدم تاریخ تا زمان رضا‌شاه آورده شده که به مقتل ارتباطی ندارد. آن‌چه اهمیت دارد این است که شما باید درباره امام حسین(ع) مطلب بنویسید؛ نه پیرامون وی. وقتی عنوان کتاب قیام و مقتل است، عزاداری جایش این‌جا نیست. می‌شود ربط داد؛ اما باید فصل‌ها و ابواب ربط وثیق به یکدیگر داشته باشند. دکتر زرین‌کوب می‌گوید: اصل مهم در نوشتن این است که بدانید چه را نباید بنویسید.
- در فصلی که به ریشه‌های سیاسی اجتماعی و فرهنگی قیام امام‌حسین(ع) می‌پردازد، باید به اختلاف قبیله‌ای بنی‌امیه و بنی‌هاشم بیش‌تر پرداخته و دربارهی آن‌ها بیش‌تر مناقشه شود.
- تاریخ ما، تاریخ مذکر است و در هر کتابی مذکر حضور داشته است. اما در تاریخ اسلام، از عجایب آن است که تاریخ مذکر نیست و زنان نقش بسیاری داشتند (مانند حضرت خدیجه، حضرت فاطمه و حضرت زینب سلام ﷲ علیهم). در تاریخ عاشورا نقش دوم را حضرت زینب(س) به‌عهده داشت؛ اما یک فصل این کتاب تداوم نهضت حسینی به رهبری امام سجاد(ع) است؛ در حالی‌که باید نوشته می‌شد به رهبری حضرت زینب(س). گواه تاریخ این است که تداوم نهضت توسط حضرت زینب(س) بود.
- در بخش حوادث خارق‌العاده و پیامدهای تکوینی بعد از شهادت، مواردی نظیر این‌که خورشید را خون گرفت، زیر سنگ خون فوران کرد و… که در منابع شیعه و اهل سنت زیاد آمده است، باید دقیق‌تر بررسی می‌شد؛ زیرا اثبات آن‌ها با معیارهای علمی کمی سخت است.
معرفی اجمالی کتاب
تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)؛ تعداد مجلدات: ۲؛ مؤلف: گروهی از تاریخ‌پژوهشان زیر نظر حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی؛ ناشر: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
این کتاب ارائه‌دهنده گزارش جامع و مستندی از تاریخ قیام عاشورا برای عموم علاقه‌مندان به تاریخ کربلا به‌ویژه طلاب و خطباست. این مقتل با تأکید بر منابع موجود تا پیش از قرن هفتم نوشته شده است؛ زیرا با بررسی‌های انجام‌شده از سوی محققان، در موضوع قیام سیدالشهدا(ع) تنها گزارش‌های منابعی که تا قرن هفتم به نگارش درآمده‌اند، قابل اتکا و اعتمادند و منابع پس از آن، گزارش‌های چندان معتبری را شامل نمی‌شوند.
جلد اول این کتاب شامل چهار بخش اصلی است: سیری در مقتل نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر؛ امام حسین(ع) و معاویه؛ نهضت عاشورا از آغاز تا ورود امام حسین(ع) به کربلا؛ امام حسین(ع) در کربلا.
برخی از عناوین جلد دوم نیز عبارتند از : حوادث پس از عاشورا، اهل بیت(ع) در مسیر شام، تداوم نهضت حسینی به رهبری امام سجاد(ع)، پیامدهای قیام عاشورا، مباحث پیرامونی نهضت عاشورا، پژوهشی در اربعین سیدالشهدا(ع)و… .
از ویژگی‌های این اثر، مباحثی است که مقتل‌های پیشین کم‌تر بدان پرداخته‌اند؛ مانند: پاسخ به پرسش‌های مربوط به تاریخ عاشورا؛ ریشه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی واقعه‌ی عاشورا؛ بحث تاریخی دربارهی اربعین و بازگشت اهل بیت(ع) از شام و… .
در بخش کتابنامۀ انتهای کتاب، نام ۵۴۴ عنوان کتاب قدیم و جدید و ۱۵ مقاله دیده می‌شود.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
