حضرت امام خمینی^(ره) معتقد به دموکراسی اسلامی بود؛ بدین معنا که از منظر وی، این مردم هستند که شکل حکومت را تعیین می‌کنند؛ اما محتوای آن را قوانین الهی و اسلامی تشکیل می‌دهد. از همین روست که امام عنوان جمهوری اسلامی را پیشنهاد می‌دهد و از مردم می‌خواهد که نظر خود را نسبت به آن بیان کنند. عنوان جمهوری اسلامی در واقع، نشان‌دهنده هر دو جنبه و وجه الهی و مردمی حکومت است؛ بر خلاف دموکراسی و نظام‌های مبتنی بر دموکراسی که شکل و محتوای حکومت توسط مردم مشخص می‌شود.

در اندیشه امام، حکومت اسلامی متکی بر آرای ملت بوده و رأی مردم در دموکراسی اسلامی، میزان و دارای اعتبار است و صاحبان قدرت هم با رأی مردم بر سر کار می‌آیند. ایشان در پاسخ به سؤال خبرنگار انگلیسی که از ایشان در خصوص تعریف حکومت اسلامی پرسیده بود، می‌فرمایند: «حکومت اسلامی حکومتی است بر پایه قوانین اسلامی… ما خواستار جمهوری اسلامی هستیم. جمهوری، فرم و شکل حکومت را تشکیل می‌دهد و اسلامی، یعنی محتوای آن فرم، قوانین الهی است». به‌عبارت دیگر، به باور حضرت امام، جمهوری اسلامی به این معناست که قانون کشور را قوانین اسلامی تشکیل می‌دهند، ولی فرم حکومت اسلامی، جمهوری است؛ یعنی متکی به آرای عمومی است.

ایشان اگرچه معتقد به وجود مشابهت بین دموکراسی مورد نظر خویش با دموکراسی مرسوم در جهان معاصر بودند، اما قائل به وجود تفاوت میان آن دو نیز بودند و دموکراسی اسلامی را کامل‌تر می‌دانستند. از تفاوت‌های اصلی بین دموکراسی مورد نظر ایشان با دموکراسی رایج در جهان می‌توان به این مطلب اشاره کرد که مردم در به فعلیت رساندن و تحقق حکومت اسلامی و حاکمیت ولی فقیه دارای نقش محوری هستند و اساساً بدون رضایت آنان امکان تشکیل و استمرار حکومت اسلامی و اجرای قوانین الهی وجود ندارد؛ منتها پس از اعلام رضایت آنان، آن‌چه محور همه امور قرار می‌گیرد، احکام و قوانین الهی است؛ ولی در دموکراسی مرسوم در جهان امروز، نظر مردم و عقل انسان، محور تمامی امور قرار می‌گیرد و دین در اداره امور جامعه نقشی ندارد.

به نظر امام، قانون اسلام، مسبّب آزادی‌ها و دموکراسی حقیقی است و استقلال کشور را تضمین می‌کند. ایشان هر جا از دموکراسی و ویژگی­‌های آن در جمهوری اسلامی سخن می‌گویند، بلافاصله محوریت قوانین اسلام و حاکمیت آن را هم یادآوری می‌کنند تا تفاوت مهم این دو نظام آزاد مبتنی بر آرای ملت و بر اساس نمایندگی را خاطرنشان کرده باشند.

یکی از وجوه تشابه بین دموکراسی­‌های رایج در دنیا و جمهوری اسلامی، انتخابات آزاد است. امام در موارد متعددی ـ به‌خصوص در وصیت‌نامه سیاسی الهی خود ـ به مردم سفارش می‌کنند که در تمامی انتخابات‌ها در صحنه حضور داشته باشند. بنابراین، ایشان همچون دموکراسی‌های رایج، بر حضور مردم در همه صحنه‌های سیاسی اجتماعی، از جمله حضور فعال در انتخابات و جلب رضایت مردم تأکید دارند. نقش مردم در جمهوری اسلامی و دموکراسی مورد نظر ایشان، تعیین شکل حکومت و نظارت بر رفتارهای حکومت و حاکمان است. در نظر ایشان رأی اکثریت ملاک عمل است؛ اما محتوا و محور همه امور، قوانین اسلام است؛ بدین معنا که مردم در حکومت اسلامی نمی‌توانند در مخالفت با قوانین اسلامی اقدام کنند.

در اندیشه امام، محور تمامی امور، توحید و رضایت خداوند است. تأکید ایشان بر جلب نظر ملت نیز برای جلب رضایت خداست. امام از آن‌جا که وجود و استمرار حکومت اسلامی و اجرای قوانین اسلامی را منوط به رضایت مردم می‌دانند، بر جلب رضایت مردم تأکید دارند و می‌فرمایند: «کاری بکنید که دل مردم را به‌دست بیاورید؛ پایگاه پیدا کنید در بین مردم. وقتی پایگاه پیدا کردید، خدا از شما راضی است؛ ملت از شما راضی است؛ قدرت در دست شما باقی می‌ماند و مردم هم پشتیبان شمایند».

از نظر امام بین رضایت مردم و رضایت خدا رابطه وجود دارد و گرایش مردم به‌سوی خدا و اوامر الهی، از نهاد خدایی انسان سرچشمه می‌گیرد. حکومتی از منظر امام مطلوب است که الهی و موافق با رأی و حکم خدا باشد و آن چیزی که موافق با اراده خداست، موافق میل مردم نیز هست.

حضرت امام در تبیین ویژگی­‌های جمهوری اسلامی، بر روی دموکراسی بر اساس نمایندگی با محوریت قوانین اسلام تأکید می‌کنند و می‌گویند: آن‌چه مهم است ضوابطی است که در این حکومت باید حاکم باشد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از این‌که اولاً متکی به آرای ملت باشد؛ به‌گونه‌ای که تمامی آحاد ملت در انتخاب فرد یا افرادی که باید مسئولیت و زمام امور را در دست بگیرند، شرکت داشته باشند؛ دیگر این‌که در مورد این افراد نیز خط مشی سیاسی و اقتصادی و سایر شئون اجتماعی و کلیه قواعد و موازین اسلام رعایت شود. در این حکومت به‌طور قطع باید زمامداران امور، دائماً با نمایندگان ملت در تصمیم‌گیری‌ها مشورت کنند و اگر نمایندگان موافقت نکنند، نمی‌توانند به تنهایی تصمیم‌گیرنده باشند.

امام خمینی، نه‌تنها اسلام را مخالف دموکراسی نمی‌دانند، بلکه با پذیرش برخی از ویژگی‌های آن بر اساس مبانی اسلام بر آن‌ها تأکید دارند. برخی از این ویژگی­‌ها عبارتند از: انتخابات، حضور مردم در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی، آزادی مردم و ابراز عقیده از سوی آنان تا جایی که مفسده نداشته باشد، آزادی زنان بدون نگاه ابزاری به زن و این‌که زن ملعبه دست دیگران نباشد، نقد آزادانه رفتار حاکمان توسط همه افراد جامعه، تأکید بر عدالت، نظارت همگانی مردم بر امور مملکت برای جلوگیری از خطر انحراف، استبداد و انحطاط. از منظر ایشان آن‌چه مهم است اصل توحید و محوریت قوانین الهی است که اجرای آن بدون رضایت مردم میسر نمی شود. بنابراین حضرت امام با حفظ اصول، بر ویژگی‌های دموکراسی و بر دو عنصر اساسی در دموکراسی مد نظر خودشان که همان دموکراسی اسلامی است تأکید دارند؛ آن دو عنصر عبارتند از: قوانین الهی و رضایت و حضور مردم.