مباحثات

رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت

روز ۱۸ بهمن ۱۳۹۶، در مؤسسه مفتاح کرامت قم، به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی جلسه‌ای با عنوان «امام خمینی و گذار به فقه پسا انقلاب» و با حضور طلاب و علاقه‌مندان برگزار گردید که سخنران آن حجت‌الاسلام و المسلمین سروش محلاتی بود. گزارش تفصیلی این جلسه را در ادامه بخوانید.

موضوع امام خمینی و گذار به فقه پسا انقلاب متضمن این پیش‌فرض است که در جریان انقلاب اسلامی، تغییر و تحولی در فقه و به­خصوص در فقه امام خمینی اتفاق افتاده است. اگر این پیش‌فرض درستی باشد، باید مشخص کرد که نقطه آغاز و مبدأ این تغییر و نقطه پایانی آن کجاست، سمت و سوی این گذار چگونه است و محورهای این تغییر چیست. از دیدگاه بنده، چنین گذاری اتفاق افتاده و اتفاقاً مبارک و شایسته هم هست و ما باید ابعاد مختلف این تغییر و تحول و جنبه­‌های مختلف آن را تبیین کنیم. البته این بحث قلمرو گسترده‌­ای دارد و نیازمند یک پروژه بزرگ و جلسات متعدد برای تحقیق و بررسی است. افرادی هم به این بحث پرداخته­‌اند اما نگاه من به این موضوع کمی متفاوت است. یک دیدگاه این است که امام پس از انقلاب، موضوع ولایت مطلقه را مطرح کردند و تفاوت بین فقه قبل و بعد از انقلاب در همین نکته است. دیدگاه دیگر هم این است که امام پس از انقلاب موضوع مصلحت و نقش مصلحت در استنباط و اداره جامعه را مورد توجه قرار دادند. به‌­نظر بنده، اجمالاً چند تغییر اتفاق افتاده است و چند جنبه دارد؛ جنبه­ی اول، تغییرات کمّی است؛ یعنی برخی از مسائل پس از انقلاب در بحث‌­های فقهی مطرح شده که قبل از انقلاب مطرح نبوده؛ یک افزایش در مباحث فقهی  و شکل‌گیری پرسش‌­های جدید؛ چرا که به‌­دست‌گرفتن حکومت و قدرت، سؤالات جدیدی را خلق کرد و امام هم به این پرسش­‌های جدید پاسخ دادند که این فتاوا و آرا، مکمل فتاوا و آرای گذشته شده است. اما تغییر و تفاوت به لحاظ ماهوی ندارند و درواقع یک نوع تکامل یا تغییر است. جنبه­‌ی دوم از تغییر و گذار، گذار کیفی است؛ یعنی به لحاظ ماهوی، فتاوا و آرا تغییری پیدا می‌­کنند. سؤال این است که آیا چنین اتفاقی هم افتاده یا نه و اگر اتفاق افتاده، منشا آن چیست؟ البته تغییر فتوا چیز نادری نیست؛ ولی آیا پس از انقلاب، امام در آرای خود تجدید نظر کرده­‌اند؟ البته به فرض پذیرش این تغییر، استنباط و اجتهاد تازه‌­ای اتفاق نیفتاده؛ ولی انقلاب نشان داد که برخی از این آرا غیرعملی‌اند و باید راه حل­‌های جدیدی پیدا کرد. چنین تغییراتی می‌­تواند جنبه ماهوی داشته باشد. در این‌جا محور سومی هم مطرح می‌شود که آیا امام به لحاظ سبک و روش بررسی مسائل فقهی پس از انقلاب نسبت به پیش از انقلاب تغییری داشته­‌اند؟ مسأله‌ی چهارمی هم می‌­تواند وجود داشته باشد: عوارض به­‌دست‌گرفتن قدرت توسط فقها و اجرایی‌شدن ولایت فقیه و حکومت اسلامی چیست؟ البته  ممکن است برخی از این عوارض، مربوط به ذات حکومت اسلامی نباشد؛ ولی به‌­هرحال ممکن است اتفاق بیفتد؛ یا ممکن است در کشور ما به‌خاطر شرایطی این عوارض رخ داده باشد؛ که در چنین مواقعی لازم بوده حضرت امام، به راه حل­‌هایی توجه دهند. البته در این‌جا نیاز نیست اجتهاد جدیدی صورت گیرد؛ چون فرض بر این است که این عوارض از ذات حکومت اسلامی نشات نمی­‌گیرد.

ذیل اصل بحثمان سؤالاتی مطرح می­‌شود که آیا پیش از انقلاب مسأله حکومت اسلامی برای امام مطرح بوده؟ چشم‌اندازی برای حکومت اسلامی وجود داشته؟ پاسخ مثبت است؛  یعنی این‌طور نبود که مسأله حکومت اسلامی یا ولایت فقیه، به‌­صورت دفعی، وقتی که انقلاب به پیروزی رسید به وجود بیاید. از نظر پیشینه، امام از همان دوره­‌ی اولی که بحث اصول را آغاز کردند ـ یعنی تقریباً سال ۱۳۳۰ ـ مسأله ولایت فقیه را مطرح و بحث کرده‌اند و در­ رساله‌­ی اجتهاد و تقلید که به قلم خودشان است نیز این بحث را نوشته‌­اند. ایشان بعد از حدود هجده سال در نجف، به تبعیت از روال شیخ انصاری، به ولایت فقیه می‌­رسند و آن‌جا بحث می­‌کنند. این یک مرحله است. اما زمانی که این مباحث تئوریک می­‌خواهد جنبه عملیاتی داشته باشد، بحث دیگری است. در این مرحله، بحث حکومت اسلامی علاوه بر این‌که جنبه­‌ی علمی دارد، جنبه عملی هم دارد. محورِ ابتدا تا انتهای مباحث تئوریک امام در تقریرات­شان این است که اسلام، حکومت دارد و ما باید حکومت­‌های فاسد را از بین ببریم. حضرت امام برای تبیین این مطلب روی دو مسأله تاکید دارند؛ مسأله اول این است که احکامی که در اسلام و فقه اسلامی ارائه می‌­شوند متناسب با یک نظام حکومتی هستند و بدون حکومت، این احکام قابلیت اجرا ندارند. مسأله دیگر این است که علاوه بر این‌که ما قانون­مان از ناحیه‌­ی اسلام تأمین شده و برای حکومت هم مجری مشخص شده؛ در زمان حضور معصوم، خودم امام معصوم و در زمان غیبت هم، به شکل نصب عام، فقیه عادل. پس ما برای حکومت‌کردن هر چیزی را که لازم داریم، در اختیارمان هست و به همین دلیل هم هست که اسلام، دارای حکومت است و هیچ خلئی در کار نیست و ما وظیفه داریم  این حکومت را مستقر کنیم. این فرمایش حضرت امام با استدلال‌های متنوعی در کتابشان هست و ایشان در این بحث‌­ها به ­همین دو نکته اصولی و مبنایی بسنده کرده­‌اند و بیش‌تر تمرکزشان بر این است که طبق روایات، متصدی حکومت اسلامی کیست و چه کسی می‌­خواهد مجری احکام الهی باشد. بقیه‌­ی مسائل حکومت، در آن کتاب بحث نشده و خود امام هم در پایان، این نکته را فرموده­‌اند که من اصل و مبنا را گفتم و بقیه‌­اش باید تحقیق و بررسی شود. در واقع در آن کتاب، گویا در مقابل امام کسی است که منکر حکومت اسلامی است و اسلام را یک دین فردی می‌­داند و معتقد است که اسلام کاری به مسأله حکومت ندارد. اما مباحث بعدی مانند این‌که حکومت اسلامی چگونه و با چه روش و تشکیلاتی باید تشکیل شود، اصلاً مورد بحث و توجه نیست و من هم نمی­‌توانم بگویم که آیا برای امام این مسائل روشن بوده، ولی نخواسته‌­اند ورود پیدا کنند؛ یا اساساً ایشان، آن زمان به‌دنبال این مسائل نبوده­‌اند و مثلاً معتقد بوده­‌اند که چنین مسائلی به مرور در زمان پی‌گیری و حل خواهند شد.

آیا پیش از انقلاب مسأله حکومت اسلامی برای امام مطرح بوده؟ پاسخ مثبت است؛  یعنی این‌طور نبود که مسأله حکومت اسلامی یا ولایت فقیه، به‌­صورت دفعی، وقتی که انقلاب به پیروزی رسید به وجود بیاید. از نظر پیشینه، امام از همان دوره­‌ی اولی که بحث اصول را آغاز کردند ـ یعنی تقریباً سال ۱۳۳۰ ـ مسأله ولایت فقیه را مطرح و بحث کرده‌اند و در­ رساله‌­ی اجتهاد و تقلید که به قلم خودشان است نیز این بحث را نوشته‌­اند. ایشان بعد از حدود هجده سال در نجف، به تبعیت از روال شیخ انصاری، به ولایت فقیه می‌­رسند و آن‌جا بحث می­‌کنند.

در این دوره اصحاب و شاگردان امام، همراه امام هستند؛ یعنی کسی از امام جدا نمی‌­شود که مثلاً چرا امام، بحث ولایت فقیه و حکومت اسلامی را مطرح کردند و این چه حرف‌هایی است که ایشان می­‌زنند؛ درواقع این بحث‌­ها برای همراهان امام، قابل قبول و پذیرفتنی بود. حالا بعد از پیروزی انقلاب، بناست آن مباحث نظری، به اجرا گذاشته شود. البته در اینجا، جنبه‌­های حقوقی مورد بحث ما نیست و فقط به جنبه­‌های فقهی می­‌پردازیم.

در مرحله اجرای پس از انقلاب، حضرت امام فقط ده سال حضور داشتند و مسائلی که مطرح شدند همان­‌هایی بودند که در دهه­‌ی قبل، امام آن‌‌ها را مطرح کرده بودند و اساتید و فضلا، از این مباحث استقبال کردند و دفاع هم شده بود. ولی به مرور زمان برخی از همین­‌ها نسبت به امام منتقد شدند. سؤال این است که این افراد که حرف­‌های امام را در مورد ولایت فقیه پذیرفته بودند، چرا تغییر دیدگاه می‌دهند؟ چه مشکلی بوده است که نزدیکان امام، مثل مرحوم قدیری که عضو هیئت استفتای امام و مورد اطمینان ایشان بود، در قسمت­‌هایی اعتراض می‌­کند؟ یا مثلاً مرحوم آقای راستی کاشانی که ایشان هم جزو هیئت استفتای امام بود، در دانشگاه حرف­‌هایی درباره­‌ی رأی مردم  می‌­زند و امام هم به او تشری می‌­زنند. سؤال این است که مگر این‌ها مبانی امام، دستشان نیست؟ آیا مبانی امام تغییر کرده؟ ظاهراً مبانی امام که تغییری نکرده؛ پس این همراهان سابق الآن با چه مشکلی مواجه شده‌­اند که مثلاً در جامعه مدرسین نسبت به نظرات امام، نگاه انتقادی به‌وجود می‌­آید و گاهی هم آن را علنی می‌­کنند و بخش‌­هایی هم که علنی نمی‌­شد، پیام می‌­فرستادند و مکاتبه می‌­کردند. متأسفانه همه‌­ی این‌ها منتشر نشده است تا محققین بتوانند داوری جامع و کاملی داشته باشند. به هر روی در آن ده سال ابتدای انقلاب مدرسین قم گذشت نسبت به امام حرف داشتند. قسمتی از حرف‌­هایی که داشتند، سیاسی بود؛ اما گاهی هم حرف­‌هایشان اختلاف نظرهای اساسی‌­تر فقهی بود. بنده  می‌­خواهم به این مسأله بپردازم که فقه قبل از انقلاب، با فقه بعد انقلاب، دارد تفاوت‌­هایی پیدا می‌­کند؛ طوری که دیگر برخی از همان همراهان امام، برایشان همراهی هم سخت شده است. مگر چه اتفاقی افتاده است؟ آیا نعوذ بﷲ امام حکم بغیر ما ارسل ﷲ کرده که این‌ها با همه علاقه‌­ای که به امام داشتند، از ایشان متأثر و ناراحتند؟ پرسش درباره‌ی این دوره‌ی گذار است.

مشکلی که وجود داشت از این نقطه شروع می­‌شد که امام، در ولایت فقیه خودشان مکرراً فرمودند ما در حکومت اسلامی احکام فقهی ـ مانند خمس، زکات، حدود و تعزیرات ـ را می‌­خواهیم اجرا کنیم و لا غیر. اما حالا در مقام عمل دارد اتفاقات دیگری می‌افتد؛ یکی از مسائل بسیار سخت، در نیمه اول دهه اول انقلاب، مسأله مالیات بود. منتقدین استدلال می­‌کردند که مگر بنا نیست که مالیات‌های اسلامی اخذ شود؟ و مگر شما نگفتید که اسلام مالیات‌های مورد نیاز حکومت اسلامی را مشخص کرده و ما همان‌­ها را می‌گیریم؟ قرار بود که اگر حکومت اسلامی تحقق پیدا کند، با همین مالیات‌­های اسلامی ـ یعنی خمس، زکات، جزیه و خراجات که مال خود امام است ـ حکومت اسلامی اداره شود. مثلاً آقای اردلان وزیر اقتصاد دولت موقت در تاریخ ۳۰ /۳/ ۵۸ خدمت امام رسید که امام به ایشان فرمود،  اگر انشاءﷲ توانستیم سیستم اسلامی که بسیار هم عادلانه است را پیاده کنیم، دیگر نیاز نخواهد بود که مردم، مبلغ اضافه‌­ای بپردازند! یعنی قرار بود ما به این نقطه برسیم و وقتی امام به وزیر اقتصاد خط و جهتی می­‌دهد که اگر خمس را ـ به‌­عنوان یک مالیات عادلانه ـ از همه بگیریم،  دیگر احتیاج به چیز دیگری علاوه برخمس وجود نخواهد داشت.

البته امام غیر از این صحبت­‌هایی که در درس ولایت فقیه یا ابتدای جمهوری اسلامی مطرح می‌­کردند، مطالب دیگری هم با همین جهت­‌گیری داشتند و می‌­گفتند کار را به دست ما بدهید؛ آن‌گاه می‌­بینید که ما چقدر راحت، درست و کامل آن‌ را انجام می‌دهیم. در شهریور ۱۳۴۳ که درس ایشان می‌­خواست شروع شود، سخنرانی­‌ای در مسجد اعظم کردند و فرمودند حالا بحث‌­های سیاسی هیچ، شما آموزش و پرورش و مدارس و دانشگاه‌ها را که کار فرهنگی­‌اند، به ما بدهید؛ حدقل اوقاف را به ما بدهید. تعبیر ایشان این است: «وزارت اوقاف می‏‌خواهید درست کنید؛ باید وزارت اوقاف از ما باشد؛ نه این‌که شما تعیین کنید. تعیین شما قبول نیست؛ شما ارزش ندارید که تعیین کنید؛ ما باید تعیین کنیم. بگذارید تعیین کنیم ما یک نفر را؛ یک آقایی را رئیس فرهنگش کنیم؛ یک نفر هم وزیر اوقافش بکنیم. اوقاف را، آن وقت ببینید که این‌طوری که الآن دارد لوطی‏‌خور می‏‌شود نخواهد شد. تمام مطالب به خودش خواهد رسید. دست ما بدهید تا ببینید چه خواهد شد. آن وقت ببینید که ما با همین اوقاف این فقرا را غنی‏شان می‏‌کنیم. با همین اوقاف، با همین اوقاف، ما فقرا را غنی می‌‏کنیم. شما خاضع بشوید برای چند تا حکم اسلام. شما ما را اجازه بدهید که مالیات اسلامی را به آن‌طوری که اسلام با شمشیر می‌‏گرفت بگیریم از مردم. آن وقت ببینید که دیگر یک فقیر باقی می‏‌ماند؟ من برای شما راه هم می‌‏سازم؛ من برای شما کشتی هم می‏خرم. بگذارید. شما نخواهید گذاشت». در همان جاست که امام فرمودند شما رادیو تلوزیون را چند ساعت به ما بدهید تا ببینید ما چطور مردم را تربیت می­‌کنیم.

تصویری که در این مرحله وجود دارد این است که ما یک قانون کامل و جامعی داریم که می­‌توانیم آن را به اجرا بگذاریم؛ یعنی وجود دارد و الآن رژیم سلطنت مانع است و اگر این‌ها کنار بروند ما این مشکل را حل می‌­کنیم. انقلاب پیروز شد و در مقاطع اول همین تصور وجود داشت که می­‌شود این کار را کرد. بحث خمس و اقتصاد را اشاره کردم. بعد می‌رسیم به مسائل فرهنگی و رادیو تلوزیون و… این‌ها را باید چه کار کرد؟ زیرا در آن کارهایی انجام می­‌گرفت که خلاف شرع بود. در تاریخ ۵۸/۴/۲۸  کارکنان صداوسیما خدمت امام می‌­رسند و امام می‌­فرمایند: «این دستگاه را اصلاحش کنید؛ یعنی غربی نباشید؛ غرب زده نباشید؛ که حتماً باید بین این خبر و این خبر، موسیقی باشد؛ این غرب‌زدگی است. یک طرح دیگری درست کنید؛ یک چیز دیگری. اخبار را زیادترش کنید. یک کارهایی بکنید که موسیقی را ترکش کنید. شما خیال نکنید که موسیقی یک چیزی است برای یک مملکت مترقی؛ موسیقی مغز بچه‌های ما را فاسد می‌کند. دائماً تو گوش یک جوان موسیقی باشد؛ این دیگر به کار نمی‌رسد؛ این دیگر نمی‌تواند فکر جدی بکند. این‌که ما می‌گوییم که این‌ها را از بین ببرید و مکرر من گفته‌ام؛ شاید تا حالا ده مرتبه بیش‌تر من به آقای قطب‌­زاده گفته‌ام که آقا این را بردارید از آن؛ می‌گوید نمی‌شود. من نمی‌دانم این نمی‌شود، یعنی چه؟ چرا نمی‌شود؟». لذا بناست با همان ذهنیتی که پیش از انقلاب، برای پس از انقلاب فکر شده، جامعه اداره شود.

یکی از عوارض حکومت اسلامی این است که افرادی اجتهاد و فهم دین را مصادره می­‌کنند. پیش از این‌که نظام و حکومتی وجود داشته باشد، هر فقیهی بر اساس فهم و استنباط و اجتهاد خودش درس و بحثی دارد و تنوع و تکثر طبیعی وجود دارد؛ خطر این است که حکومت اسلامی این تنوع و تکثر را ازبین ببرد. حرف امام این است که اگر شما فکر کنید این‌طور است، راه درستی نمی‌روید‌.

مدتی که از ادار‌ه‌­ی نظام جمهوری اسلامی می‌گذرد کم‌­­کم کاستی‌­ها و مشکلات خودش را نشان می­‌دهد. در ابتدای جمهوری اسلامی، حمله­‌ی صدام شروع می­‌شود و جنگ، هزینه­‌ی سنگینی برای دولت جمهوری اسلامی دارد و یکی از چیزهایی که می‌تواند کمک کند، مالیات و مقداری از منابع به‌دست آمده از فروش نفت است. این‌جا، دوستان قدیمی و همراهان گذشته به امام می‌­گفتند مگر شما نگفتید که مالیات نمی­‌گیریم و مالیات خلاف شرع است‌؟ حالا که  مالیات گرفته می‌­شود، چه ضرورتی دارد که خمس و زکات از مردم بگیرید؟ از سال ۵۸ تا ۶۲، این مسأله در هیئت دولت، در شورای اقتصاد مجلس و در نهادهای مختلف بالا و پایین می‌­شد و به جایی نمی‌رسید. دولت به دنبال مالیات بود؛ ولی می­‌گفتند خلاف شرع است. اصلاً سؤالی که پیش می­‌آید این است که دولت چطور خمس بگیرد؟ برای مالیات جداولی وجود دارد که براساس آن عمل می­‌کنند؛ ولی برای این‌که بخواهند یکی‌­یکی خمس مردم را حساب کنند، باید راهی پیش پای دولت گذاشته شود. مدتی گذشت و شورای نگهبان هم زیر بار این حرف­‌ها نمی‌رفت و می­‌گفت مالیات را هم باید در حد اضطرار اثبات کنیم. در آخر امام در سال ۶۲ وارد شدند. سؤال این است که چه تغییری اتفاق افتاده که اجتهاد عوض شده؟ آیا امام نسبت به مسأله خمس، اجتهاد و استنباط تازه‌­ای کردند و یا نه؛ قبلاً این اجتهاد و استنباط انجام شده و تغییری هم در آن اتفاق نیفتاده و امام بعد از چهار سال، شرایط جامعه را می‌­بینند که فعلاً شرایط طوری نیست که حکومت را بر اساس خمس اداره کنیم و قرار هم نیست که حکومت را تعطیل کنیم و تسلیم دشمن شویم. یکی از مسائلی که وجود دارد و  دوست دارم طلاب و به‌خصوص طلبه‌­های جوان آن‌ را پی‌گیری کنند، این بحث تفاوت فقه قبل از انقلاب با فقه بعد از انقلاب است؛ البته نه در مراجعه به ادله و آیات و روایات که همیشه سرجای خود بوده­‌اند؛ فرق در این‌جاست که قبل از انقلاب ما فقط به همین ادله مراجعه می­‌کردیم و در حجره می­‌نشسیتم و استنباط می‌­کردیم و فتوا می‌­دادیم؛ ولی الآن که حکومت دراختیار ماست و می‌­خواهیم به اجرا بگذاریم، باید ببنیم امکان اجرا دارد یا خیر. فقه قبل از انقلاب، فقه تئوری و مدرسه‌­ای بود. همین و بس!  اگر ما هم­چنان در فضای قبل از انقلاب مانده بودیم، هزارسال دیگر هم، وضع به همان منوال بود.

در واقع انقلاب یک شوک وارد کرد که آیا این حرف­‌هایی که در کتاب‌­ها نوشته شده، قابلیت اجرا دارد یا خیر. فقها و بزرگانی بودند که چون مقتضیات جامعه و زمان را نمی‌شناختند، می‌­گفتند این‌ها به راحتی قابلیت اجرا دارند؛ ولی کسانی که به قدرت و حکومت رسیدند، دیدند که کار به این راحتی نیست. امام در این‌گونه موارد با محک عینیت و واقع­‌گرایی وارد شدند تا ببینند اجرای چه چیزی ممکن است و چه چیزی ناممکن. در ابتدا برخی از مواردی که امام می‌­فرمودند، منبعث از این فقه بود که به راحتی اجرایی نبود.

اواخر عمر امام  بود که بحث تجدید نظر در قانون اساسی مطرح شد و شرط مرجعیت برای رهبری را می‌­خواستند تغییر دهند. آیت‌ﷲ مشکینی به امام نامه‌­ای نوشتند که ما به‌عنوان رئیس شورای بازنگری می‌­خواهیم قانون اساسی را تغییر دهیم و اگر شما نظری دارید بفرمایید. امام فرمود من دخالتی نمی‌­کنم. امام می‌­خواستند بگویند که شرط مرجعیت را حذف کنید. اما استدلال آن چیست؟ دو گونه استدلال برای آن وجود دارد. یک استدلال فقهی است که مرحوم صاحب عروه می­‌گفت اعلمیت در شئون مختلف فقیه، نسبت به مرجعیت شرط است و نسبت به تصدی امور حسبیه، شرط نیست. این همان فتوای رایجی است که پذیرفته شده است و اگر مسأله تقلید مطرح نباشد، کفایت می­‌کند که فقیه عادل، متصدی حکومت باشد و حکومت هم از جمله امور حسبیه است. امام استدلال دیگری دارند. استدلال امام این است ما که نمی‌­توانیم نظام اسلامی را بدون سرپرست رها کنیم و  اگر شما شرط مرجعیت را برای رهبری گذاشتید، نظام به بن­‌بست می‌­رسد؛ چه شما از نظر فقهی پذیرفته باشید و چه نپذیرفته باشید. اگر پذیرفته باشید هم مجبورید عدول کنید. یکی از جملات عجیبی که من شنیدم و برایم شگفت­‌آور بود و هنوز هم هست، این است که یک بار درجلسه‌­ای خدمت مرحوم هاشمی رفسنجانی بودم و ایشان فرمودند: «امام تعبیر می‌­کند که آقای منتظری مکرر می­‌گوید روایت داریم. امام این سبک را قبول نداشت. نه این‌که روایت را قبول نداشته باشد؛ روایت پنجاه درصد کار است و پنجاه درصد بقیه­‌اش این است که ببینیم آیا شرایط ما با این روایت وفق دارد یا خیر». در بحث رهبری هم تعبیری که امام نسبت به شرط اعلمیت دارند این است که ما نمی‌توانیم نظام اسلامی­‌مان را بدون سرپرست بگذاریم و باید فردی را انتخاب کنیم. ایشان در ادامه می­‌فرمایند که در ابتدای تدوین قانون اساسی در سال ۵۸ دوستان بر شرط مرجعیت پافشاری کردند و من هم قبول کردم؛ ولی می­‌دانستم این در آینده نه‌چندان دور، قابل پیاده‌شدن نیست.

پس ما ضابطه­‌ای داریم و آن این‌‌که در اظهار نظر فعلی‌مان باید ببینیم که این حکم قابلیت اجرا دارد یا خیر. فراغتی که امام در قبل از انقلاب برای استنباط آزاد و غیر مقید به شرایط و صرفاً بر اساس مبانی داشت، گاهی در شرایط کنونی سازگار نبود و نمی‌­شود این شرایط را نادیده گرفت. جنس استدلال امام هم این بود که ایشان در زمانی‌­که حکومت را در اختیار داشتند، لوازم نظرات را ملاحظه می­‌کردند. فقیهی که فقط در مدرسه است، هرگز این استدلال‌­ها را نمی‌­کند و اصلاً نمی­‌داند این که استدلال­‌ها را از کجا می‌شود درآورد.

امام آن احکامی را که استدلال و استنباط شده بود و مبانی درستی هم داشت، آورد در فضای دیگری و حالا آن احکام با واقعیت‌­ها سنجیده می­‌شوند. مرحوم آقای قدیری خطاب به امام سؤال یا اشکالی داشت که در مسأله شطرنج مطرح بود؛ بدین شکل که شما چرا گفته­‌اید اگر شطرنج عامل قمار نباشد، حرام نیست؟ در حالی‌­که بر اساس روایات،  شطرنج چه عامل قمار باشد یا نباشد، حرام است. امام در جواب فرمود: «این‌که شما روایت را درست فهمیدید یانه بحث دیگری است؛ ولی لازم است از برداشت جنابعالی از اخبار و احکام الهی اظهار تأسف کنم». هم­چنین در ادامه فرمودند: «و فی‌الجمله آن‌گونه که جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید به کلی باید از بین برود و مردم کوخ‌نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند». لذا امام با این لوازم مسائل کار دارند.

مثال دیگر راجع به فیلم‌ها بود؛ به امام اشکال می‌کردند که تلویزیون مجاز است فقط وجه و کفین را نشان دهد؛ در حالی‌­که در فیلم‌­های ایرانی بیش، از این دیده می‌­شود و این خلاف شرع است و شما بگویید که جلویش را بگیرند. اما امام فرمود نظرنمودن به این فیلم­‌ها هیچ اشکال شرعی ندارد و بسیاری از آن‌ها آموزنده است و پخش آن‌ها اشکالی ندارد. رئیس جمهور نیز به امام نامه نوشت که برخی از این فیلم‌ها برای برخی افراد تحریک‌کننده هستند و تماشای چهره و حرکات زنان برای اغلب جوانان شهوت‌­انگیز است. سؤال این است که آیا مسئولان صداوسیما وظیفه دارند آن‌چه برای بسیاری از مردم شهوت‌انگیز است را پخش نکنند یا ما نباید کاری به این داشته باشیم و این وظیفه خود مردم است که مراقب خودشان و احساساتشان باشند؟ امام در پاسخ فرمود هرکس با تماشای این فیلم‌­ها دچار شهوت شود باید اجتناب کند و هرکس با شهوت به این فیلم‌­ها نگاه کند، دچارگناه شده است. این یعنی صداوسیما مسئولیت ندارد.

مرحوم آقای قدیری از امام پرسید که چرا گفته­‌اید اگر شطرنج عامل قمار نباشد، حرام نیست؟ در حالی‌­که بر اساس روایات،  شطرنج عامل قمار باشد یا نباشد، حرام است. امام در جواب فرمود: «این‌که شما روایت را درست فهمیدید یانه بحث دیگری است؛ ولی لازم است از برداشت جنابعالی از اخبار و احکام الهی اظهار تأسف کنم. فی‌الجمله آن‌گونه که جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید به کلی باید از بین برود و مردم کوخ‌نشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی نمایند».

در همین رابطه هر چه امام فتوا می‌­داد، طرف مقابل بیش‌تر موضع­‌گیری می­‌کرد و عصبانی می­‌شد؛ تا این‌که آن نامه را مدرسین قم به امام نوشتند که البته منتشر هم نشد و ما هم ندیدیم. بعداً شایعه شد که امام فرمودند این‌ها همان حرف­‌های امثال نهضت آزادی را زدند؛ البته آن‌ها فحش نداده بودند؛ ولی این‌ها همان حرف­‌ها را زده‌­اند به‌­علاوه فحش. بعد هم که دیدند امام از این مسأله ناراحت شده‌­اند، نامه‌­ی دیگری به امام نوشتند. این‌ها در صحیفه امام منتشر نشده بود؛ تا این‌که اخیراً جامعه­‌ی مدرسین اسناد و مدارک یک قسمتی از این مسائل را منتشر کرد. البته نامه‌­ی اول را که نامه اصلی بود را منتشر نکردند؛ ولی این نامه دوم که در آن یک مقدار به امام اظهار علاقه و عذرخواهی کرده­‌اند، منتشر شد. درچاپ جدید صحیفه هم این مطلب را در انتها آورده‌­اند و تاریخ آن سوم شهریور ۶۷ است. امام متهم شده بود به این‌که دارد از فقه جدا می‌­شود و این‌ها با تحریرالوسیله سازگار نیست و نوشته بودند که از قرار معلوم نامه‌­ای که فرستادیم، موجب تکدر خاطر گردیده. در این‌جا امام با آن‌ها بحث نکردند. امام این‌جا پی بردند که مشکل دیگری در نظام ما وجو دارد؛ این‌که عده­‌ای در قم هستند و معتقدند که فهم ما مساوی است با دین و ما مجسمه­‌ی دین و اجتهاد و فقاهت هستیم و هر کسی غیر از این بگوید، از دین خارج شده است. این‌ها بعد از این که خواستند مقداری فضا را تلطیف کنند و به امام نشان دهند که ما نخواستیم شما را ناراحت کنیم، امام فرمودند: «شما دوستان اگر خیال کنید‏‎ ‎‏همه در مسائل اعتقادی باید آن‌چه را شما قبول دارید قبول داشته باشند، والا منحرف‏‎ ‎‏هستند، بدانید که راه درستی نمی‌روید». یعنی یکی از عوارض حکومت اسلامی این است که افرادی اجتهاد و فهم دین را مصادره می­‌کنند. پیش از این‌که نظام و حکومتی وجود داشته باشد، هر فقیهی بر اساس فهم و استنباط و اجتهاد خودش درس و بحثی دارد و تنوع و تکثر طبیعی وجود دارد؛ خطر این است که حکومت اسلامی این تنوع و تکثر را ازبین ببرد. حرف امام این است که اگر شما فکر کنید این‌­طور است، راه درستی نمی‌روید‌. چقدر این‌ها به دولت مهندس موسوی و آن جریان فکری گفتند اسلام این‌ها، کمونیستی است؛ امام این‌طور فرمود: «باید توجه کنیم تا زمانی که شما اسلام سربازان انقلاب در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها را، اسلامی مارکسیستی بدانید، آنان اسلام سرداران خود را اسلام امریکایی می‌دانند؛ در حالی که نه اسلام آن‌ها التقاطی و مارکسیستی است و نه اسلام شما امریکایی؛ بلکه دو نحو برداشت از اسلام عزیز است و برداشت‌های گوناگون از اسلام سابقه تاریخی دارد».

لذا محک زدن فتاوا مهم است و ما باید مطمئن شویم که مسائل را درست فهمیدیم یا نه و با واقعیت­‌ها چگونه می‌­توان کنار آمد. امام در پیامی به مناسبت سال­گرد شهادت حجاج ایرانی فرمود فرهنگ دانشگاهیان تجربی و فرهنگ طلبه­‌ها و حوزیان تئوریک است و این دو باید به هم نزدیک شود؛ یعنی باید در راه و روش استنباط تغییر به وجود بیاید.

اگر ما با همان مسیر گذشته حرکت را ادامه داده بودیم، معلوم نبود الآن فقه ما چه سرنوشتی پیدا می‌­کرد و امام حق بزرگی بر گردن فقه ما دارند. تغییرات بزرگی اتفاق افتاده است؛ گرچه الآن این تغییرات خیلی برایمان محسوس نیست؛ درصورتی که اگر قبل و بعد را ببینیم و از دور نگاه کنیم، ارزش کار بزرگ امام را درک می‌­کنیم. این کار، خیلی بزرگ‌­تر از کار ولایت فقیهی است که امام در نجف انجام داد؛ این کاری بدیع در تاریخ فقه شیعه است.

رده‌های مرتبط