بیستم اسفندماه، هشتمین دوره انتخابات مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم برگزار میشود. بنا به گفته احمد فرخفال رئیس ستاد انتخابات، برای نمایندگی این دوره، ۶۰۰ نفر ثبت نام کردهاند و حدود ۵۲۵ نفر از آنها تأیید صلاحیت شدهاند که از این تعداد نزدیک به ۲۲۰ نفر انتخاب خواهند شد. حدود ۵۰ هزار طلبه نیز واجد شرایط برای رأیدادن هستند.
طلبهها و فضلای حوزه علمیه تمایل دارند به همان مقدار که در هویتیابی حوزه سهیم هستند، در اداره حوزه علمیه و فعالیتهایی که بهنام حوزه علمیه انجام میشود سهیم باشند. مجمع نماینگان طلاب و فضلای حوزه علمیه برای این امر تأسیس شد؛ اما در عمل نتوانسته است در راستای مشارکت طلاب عمل کند؛ چرا که این مجمع فاقد اختیارات قانونی حداقلی است و صرفاً به تشکلی برای مشورتدهی تبدیل شده است.
چند سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، فضای عمومی حوزه علمیه قم شاهد جدال بین طلبههای انقلابی جبههرفته و مدرسین محافظهکار حوزه علمیه است؛ جدالهایی که انرژی و توان نیروهای انقلابی را صرف خود کرده و در مقابل جریانهای غیرانقلابی تضعیف میکند.
امام خمینی در سوم اسفند ماه سال ۱۳۶۷ پیامی خطاب به روحانیت سراسر کشور و مدرسان و طلاب حوزه علمیه صادر میکند که «منشور روحانیت» نام میگیرد. در بخشی از این پیام آمده است: «اگر طلاب و مدرسین حوزه علمیه قم با یکدیگر هماهنگ نباشند، نمیتوان پیشبینی کرد موفقیت از آن کیست. جامعه مدرسین باید طلاب عزیز انقلابی و زحمتکشیده و کتکخورده و جبههرفته را از خود بدانند، حتما با آنان جلسه بگذارند و از طرحها و نظریات آنان استقبال کنند و طلاب انقلابی هم مدرسین عزیز طرفدار انقلاب را محترم بشمارند و با دیده احترام به آنها بنگرند». همین مسأله مقدمات تأسیس مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم را فراهم میآورد.
ماده ۲ اساسنامه مجمع نمایندگان این تشکل حوزوی را چنین تعریف میکند: «مجمع» نهادی است حوزوی دارای شخصیت حقوقی، كه با آرای مستقیم طلاب و فضلای حوزه علمیه برای تحقق آرمانهای قائد عظیمالشأن جهان اسلام حضرت آیتﷲالعظمی امام خمینی(ره) و منویات مقام معظم رهبری(مدظله العالی) و مراجع معظم تقلید مسلم در جهت اصلاح و تعالی امور حوزه علمیه قم فعالیت مینماید». بنا بر ماده ۵، محور اساسی در پیدایش و استمرار مجمع و كلیه شئون آن «ولایت مطلقه فقیه» است. بنابراین هر نوع پیشنهاد، تصمیم و اقدامی كه با نظام مقدس جمهوری اسلامی و اصل بنیادین ولایت فقیه سازگار نباشد، فاقد اعتبار است.
ماده ۶ اساسنامه هدف اصلی مجمع را ایجاد ارتباط بین طلاب و فضلا با مقام معظم رهبری، مراجع تقلید، جامعه مدرسین، شورای عالی حوزههای علمیه و مدیریت حوزههای علمیه در جهت اهداف و مصالح حوزه و نظام اسلامی دانسته است.
تجربه انتخابات مجمع نمایندگان طلاب، نوعی تمرین دموکراسی صوری است. انتخابات و رأیگیری وجود دارد؛ اما نتایج و نمایندگان اختیارات لازم را ندارند. زیست طلبگی در این فضا، دموکراسی صوری را در طلاب نهادینه میکند و مفهوم آن این است که آرای نمایندگان طلاب در صورت صلاحدید بزرگان حوزه تأیید خواهد شد. ممکن است طلاب تربیتشده در این سیستم، درصورت مسئولیتیافتن در جمهوری اسلامی بپذیرند، به آرای مردم و نهادهای دموکراتیک نگاهی صوری داشته باشند.
ماده ۹، اختیار اصلی مجمع را تهیه طرحها و پیشنهادات در جهت بهبود و نظم حوزه دانسته است که در صورت تأیید شورای عالی حوزه، مصوبات مجمع لازم الاجرا خواهد بود. بنا به ماده ۱۳: در صورتی كه شورای عالی حوزه، مصوبه مجمع را رد نمود و یا ایراداتی بر آن گرفت، مجمع موظف است حتی المقدور از طرح پیشنهادی خود صرف نظر کند. یعنی عملاً نمایندگان طلاب بدون تأیید شورای عالی حوزه اختیاری ندارند و بهعنوان یک بازوی مشورتی عمل میکنند. بنابه ماده ۴۶: تفسیر مواد و تبصرههای اساسنامه نیز بهعهده جامعه مدرسین حوزه علمیه قم میباشد.
طبق اساسنامه، نمایندگان طلاب اختیارات خاصی ندارند و همه پیشنهادات آنها منوط به تصویب و صلاحدید شورای عالی حوزه است. همین مسأله این مجمع را به مجلسی فرمایشی تبدیل کرده است. قرار بود با تشکیل مجمع نمایندگان با روشهای مسالمتآمیز و مشارکتدادن طلاب، تنشها و جدالهای میان طلاب و مدرسین حوزه کاسته شود؛ اما در صحنه واقعی، این پارلمان بدون اختیار، نتواسته است موفقیتی در این زمینه کسب کند و در سراسر این سالها جدلها به قوت خود باقی مانده است. در سالهای اخیر این جدلها تندتر شده است. طلبهای که نتوانسته است از طریق مجاری کارآمد بخشی از انتظارات خود را عملی کند، با روشهای رادیکال و پرهزینه خواستههای خود را دنبال میکند. مجمع نمایندگان نیز تبدیل به کانونی برای انجام فعالیتهای نامرتبط به فلسفه تشکیل خود شده است و فعالیتهای خود را به کارهایی چون تشکیل صندوق قرضالحسنه، تأیید معرفینامه طلاب و تشکیل جلسات ماهانه محدود کرده است.
ساختار تربیت حوزه علمیه تأثیرات درازمدت بر روی طلاب دارد. تجربه انتخابات مجمع نمایندگان طلاب، نوعی تمرین دموکراسی صوری است. انتخابات و رأیگیری وجود دارد؛ اما نتایج و نمایندگان اختیارات لازم را ندارند. زیست طلبگی در این فضا، دموکراسی صوری را در طلاب نهادینه میکند و مفهوم آن این است که آرای نمایندگان طلاب در صورت صلاحدید بزرگان حوزه تأیید خواهد شد. ممکن است طلاب تربیتشده در این سیستم، درصورت مسئولیتیافتن در جمهوری اسلامی بپذیرند، به آرای مردم و نهادهای دموکراتیک نگاهی صوری داشته باشند.