مباحثات

رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت

نقش احادیث و آراء اهل سنت در فهم روایات فقهی و فقه امامیه مورد واکاوی قرار گرفت.
رساله دکتری«نقش احادیث و آراء اهل سنت در فهم روایات فقهی اهل بیت علیم السلام با تاکید بر دیدگاه آیت‌ﷲ‌العظمی بروجردی» جامعه المصطفی مدرسه عالی فقه تخصصی در قم دفاع شد.
این رساله با هدف تبیین کاربست های بهره گیری از احادیث و آراء اهل سنت در فقه امامیه به بررسی منابع فقهی و اصولی امامیه پرداخته و سه حوزه دانشی قابل تحلیل در این موضوع را مورد مطالعه قرار داده است.
در این پژوهش نظر شهرت یافته از آیت‌ﷲ‌العظمی بروجردی، بر پایه ی مبانی اصولی و تطبیقات فقهی مطرح شده در تقریرات مانده از ایشان، صحت سنجی، تحلیل و تبیین شده است.
نقش احادیث و آراء اهل سنت در تحلیل و تبیین ویژگی های اثرگذار بر روایتگری راویان و فقیهان دو قرن اول هجری، تحلیل و تبیین شده است.
همچنین اثرگذاری احادیث و آراء اهل سنت در بازسازی فضای صدور و بستر اجتماعی – فرهنگی صدور روایات فقهی اهل بیت علیهم السلام، همچنین ساماندهی مشهورات و همچنین تبیین فتوای رایج برای ساماندهی جهت صدور، نیز مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته است.
تحلیل دلالی روایت فقهی اهل بیت علیهم السلام و نمودهای اثر بخشی بهره گیری از احادیث و آراء اهل سنت در تثبیت الفاظ گزاره ها و نفی احتمال نقل به معنا، توان افزایی تحلیلی و تولید شبکه معنایی نیز در این رساله تقریر و تبیین شده است.
آثار و تبعات بهره گیری از راویان مشترک و همچنین گزاره های حدیثی اهل بیت علیهم السلام در مصادر اهل سنت و نقش کاربست های آن نیز مورد نقادی قرار گرفته است.

واژه «حاشیه» رهزن بحث ها و نظرات بسیاری از فقیهان پس از آیت‌ﷲ‌العظمی بروجردی شده اگرچه خود آقایانی که این واژه را استخدام کرده اند، مراد و مقصود را توضیح داده اند اما معمولا به همین نقل این واژه اکتفا شده است متاسفانه برخی هم بدون دقت و مراجعه به آن دامن زده اند.
جالب تر آن است که همین آقایانی که در مصاحبه ها واژه حاشیه را استفاده کرده اند در تقریرات شان از آیت‌ﷲ بروجردی چنین واژه ای را گزارش نکرده اند بلکه از الفاظ دقیق تر و فنی استفاده کرده اند
به هر حال از مجموع مصاحبه ها در مورد این نظر آیت‌ﷲ بروجردی اطلاع بر ذهنیت راوی، کشف نظارت کلمات معصومین علیهم السلام به فقیهان هم عصر و احاطه به ظرف صدور روایات بر می آید.
مطلب دیگر اینه که نه تنها مصاحبه ها با دقت دیده نشده بلکه نسبت این حرف با مبانی اصولی آیت‌ﷲ بروجردی هم بررسی نشده است
ظاهرا آیت‌ﷲ بروجردی اطلاع بر احادیث و آراء فقهی اهل سنت را از باب قرائن منفصله روایات اهل بیت علیهم السلام لحاظ کرده و در بحث وجوب فحص از مخصص قبل از تمسک به عام مطرح کرده اند
این نشان می دهد که برخی حرفای ناروا از نسبت فقه امامیه با فقه اهل سنت که گاه از آن تلقی عدم استقلال فقه امامیه هم شده ناشی از خطای در فهم و عدم مراجعه است و مطلب آیت‌ﷲ بروجردی ابای از چنین برداشت هایی دارد.
در مقام تطبیق هم نمودهای استناد به احادیث و آراء اهل سنت در تقریرات فقه آیت‌ﷲ بروجردی مؤيد همین نگاه به احادیث و آراء اهل سنت یعنی تلقی آن به عنوان قرینه منفصله لازم الفحص قبل از تمسک به عام است، افزون بر آن ایشان در ضمن مباحث فقهی به تشریح مقصود و جهت آن نیز پرداخته اند که در تقریرات انعکاس یافته است.
در مجموع میشه گفت آیت‌ﷲ بروجردی این قرینه منفصله را اثرگذار بر سه سطح معرفتی می دانند:
کشف ذهنیت راوی
کشف نظارت کلمات اهلدبیت علیهم السلام به احادیث و آراء هم عصر
کشف مسائل مطروحه در عصر معصوم
که البته عمیق ترین لایه معرفتی یعنی کشف مسائل مطروحه را کار اجتهادی و سختی می دانند
روشن است که در این سطح معرفتی اساسا نظرات و احادیث اهل سنت موضوعیت نداشته و تنها طریقیت دارد در حکم قرائنی است که نقشه جامعی را ترسیم می کند که مسائل مطروحه در عصر معصوم را به واسطه آن می توان بازخوانی کرد
این سطح معرفتی هم در فهم دقیق کلام اهل بیت علیهم السلام اثر دارد و هم در توسعه و تفریع فقهی اثرگذاری جدی دارد.
از بین محققین که بعد از آیت‌ﷲ بروجردی که به این موضوع پرداخته اند ظاهرا فقط آیت‌ﷲ سیستانی در بحث ربا به دقت موضوع را تبیین و تطبیق کرده اند
نکته مهم دیگر این است که این التفات آیت‌ﷲ بروجردی مسبوق به سابقه عمیقی در فقه امامیه است. اساسا فقیهان امامی همواره بر قرائن صدوری با عبارات مختلف التفات و اشعار داده و در مقام استنباط نیز بدان تنبه داده اند. اما آنچه مطلب آیت‌ﷲ بروجردی را متمايز می کند:
اولا تاکید بر نقش آفرینی جدی احادیث و آراء اهل سنت به عنوان نزدیک ترین قرائن مستقیم که بیشترین افاده را در قرینیت دارد
و ثانیا توجه دادن به مسائل مطروحه در عصر معصوم است.
این مطلب نه تنها منافاتی با استقلال فقه امامیه ندارد بلکه نمایانگر مهیمن بودن فقه امامیه بر دیگر مذاهب فقهی است. این رویه همواره در فقه امامیه جاری بوده و حتی در فقه نگاری های درون مذهبی نیز فقیهان امامی همیشه اطلاع و تسلط بر احادیث وآراء اهل سنت داشته اند که انعکاس آن در منابع مشهود است.

با توجه به‌ مطلب آیت‌ﷲ بروجردی
قرائن منفصله روایات اهل بیت علیهم السلام را در سه حوزه دانشی قابل تحلیل می توان تفکیک و سازماندهی کرد:
۱. در حوزه راویان حدیث و ویژگی های اثرگذار بر روایتگری ایشان
۲. در حوزه مباحث پیرامونی حدیث همچون فضای صدور و مفاهیم مشهور و …
۳. در حوزه تحلیل دلالی کلمات که حوزه مستقیم فهم و برداشت و استنباط است .

۱ – یکی از جهاتی که در تحلیل روایات همواره مورد دقت بوده و هست ویژگی ها و خصوصیات راویان به ویژه پیش فرض های فکری – فرهنگی ایشان است که اثرگذاری جدی بر روایتگری داشته است.
برای اطلاع از این ویژگی ها باید اولا طبیعت و اقتضائات عصر صدور را شناسایی نمود. دو قرن اول هجری مملو از جریانات فکری و فرهنگی است که گروه های و نحله های سیاسی، کلامی و فقهی را پدیدار کرده و گاه نیز جریان سازی های اجتماعی گسترده و دامنه داری را پدید آورده است
با وجود این همه تشتت و چند صدایی، حیات اجتماعی گروه ها و نحله های فکری در این دو قرن بسیار درهم آمیخته است.
همین امر تفکیک افراد و پیش فرض های فکری ایشان را مشکل می کند چنانکه گاه راوی اگرچه در محضر اهل بیت علیهم السلام تلمذ می کند و از ایشان گزارشگری دارد اما تعلق فکری وی به مدرسه ف

قهی خاصی هچون مدرسه فقهی ابن مسعود یا سبقه دانشی رایجی در منطقه زندگی وی همچون قیاس گرایی در عراق و… بر گزارش راوی و یا تلقی او از روایات اثرگذار شده است. روشن است که عدم التفات به این جهات گاه تزاحم و تعارض میان گزارشات را پدید می آورد امری که با التفات به ویژگی های اثرگذار بر روایتگری راوی قابل تحلیل شده و مانع استقرار تعارض و تزاحم می شود.
طبیعت دوره های مختلف در دو قرن اول هجری و اقتضائات حاکم بر این دوره ها نیز اثرگذاری مستقیم بر شخصیت راویان و نوع تعامل با گزاره های نقل شده توسط ایشان دارد. چنانکه اساسا در دوره هایی تصور انتساب کذب بلکه امکان تحقق آن منتفی است. در دوره هایی اساسا نظارت کلمات اهل بیت علیهم السلام به دیگران موضوعیت نداشته و این کلمات فقیهان اهل سنت است که ناظر به کلمات اهل بیت علیهم السلام است. و …
طبیعی است که اطلاع بر دو قرن اول هجری و مناسبات دانشی و اجتماعی شکل دهنده شخصیت و پیش فرض های راویان با اکتفای به روایات یک مذهب پدید نمی آید و تنها با اطلاع جامع بر مجموع داشته های مذاهب اسلامی است که می توان تصویر جامع دو قرن اول و گروه بندی های فکری را سامان بخشید
ضمنا این ضرورت چه برای درک عمیق تر کلام اهل بیت علیهم السلام و چه برای تلقی صحیح از احادیث دیگر مذاهب و حتی برای فهم درست آراء فقهی فقیهان دو قرن اول نسبت یکسانی دارد. شناخت دقیق هر بیان صادر شده در دوره ی تاریخی خاص نیازمند بازسازی قرائن و شواهد عصری است. لذا اهمیت این مطلب اختصاص به امامیه و یا حدیث اهل بیت علیهم السلام ندارد.
تفکیک و تبیین مدرسه اهل بیت علیهم السلام از جریان اندیشه ای تابع حکومت و ترسیم میدان داری هر یک در دوره های مختلف در این دو قرن و نسبت سنجی انتساب راویان و فقیهان به این دو جریان غالب …
تفکیک مدارس فقهی سه گانه شکل گرفته در قرن اول هجری یعنی مدرسه فقهی ابن مسعود، مدرسه فقهی ابک عباس و مدرسه فقهی منسوب به زید بن ثابت و ابن عمر، اثرپذیری این مدارس از دو جریان عام مذکور و نسبت سنجی انتساب راویان و فقیهان به این مدارس و میزان اثرگذاری پیش فرض های فقهی این مدارس بر گزارشگری راویان و تلقی ایشان از روایات …
گرایش های عقیدتی و کلامی و بررسی اثرپذیری روایتگری راویان از این پیش فرض ها …
و در نهایت انتقال روایات به واسطه گری راویان مشترک و تبعات پدید آمده از آن در فقه …
همگی از ویژگی های اثرگذار بر روایتگری راویان است که بهره گیری از احادیث و آراء اهل سنت می تواند در آن ایفای نقش کند. احدیث و آراء اهل سنت افزون ب توان افزایی تحلیلی در مصادیقی خطاهای پدید آمده در تصحیح و جرح راویان را نیز آشکار نموده و کمک به رفع خطا نیز دارد.

۲- بسترشناسی صدور روایات اثرگذاری جدی بر تلقی و برداشت از گزاره ها دارد.
شناخت زمینه های جغرافیایی و همچنین پیش فرض ها فرهنگی اجتماعی حاکم بر منطقه ای خاص همچون شبه جزیره عربی وجه صدور برخی گزاره های حدیث فقهی و همچنین چرایی شکل گیری تلقی خاص از گزاره ها را نمایان می سازد.
این حقیقت را می توان با مقایسه میان دو منطقه دارای تفاوت ها و امتیازات روشن مثلا میان حجاز و عراق می توان مورد سنجه قرار داد.
شناخت و اطلاع نسبت به بستر اجتماعی – فرهنگی صدور روایات نیز از حوزه هایی است که بدون استفاده از احادیث و آراء اهل سنت تصویر کاملی رد در اختیار پژوهنده قرار نمی دهد. این مطلب به طور ویژه در احادیث فقهی مورد تاکید است و نمودهای آن را تا به امروز می توان ردیابی کرد.
همچنین است ماجرا در ساماندهی مشهورات، چه در ابتدای گزاره های امامی و التفات آن بر گزاره ای مشهور که عدم اطلاع از آن فهم روایت را با مشکل مواجه می کند و چه در نفی مفاهیمی که به ناروا و تابع مطلبی مشهور به اهل بیت علیهم السلام نسبت داده شده است.
و همچنین است ماجرا در ساماندهی به فتوای رایج که یکی از عمده مصادیقی است که موضوع جهت صدور است.
برای ساماندهی این حوزه ها نیز اطلاع از احادیث و آراء اهل سنت می تواند نقش آفرینی کند.

۳ – مقارنه احادیث فقهی امامیه با اهل‌سنت نمایانگر اشتراکی بیش از ۶۰ درصد است.
این حجم اشتراک در حوزه اتفاق الفاظ به جد نافی نقل به معناست و روشن است که این حقیقت دست فقیه را در استدلال به جزئیات الفاظ و ترکیب ها باز می کند.
در مواردی دارای تفاوت لفظی هم از گزاره های اهل سنت می توان در تعیین حدود معنای اراده شده و محدود کردن احتمالات معنایی بهره گرفت.
همچنین روایات دارای مضامین قریب می تواند کمک به تولید شبکه معنایی جامع کند که بستر بسیار مناسبی برای ساختار سازی و نظام سازی خواهد بود.
روایت اهل سنت از اهل بیت علیهم السلام هم جدای از امکان توسعه گزاره ها که پیشتر نیز مورد دقت فقیهان بوده انعکاس و بازتاب تلقی مخاطب عصری از معصومین علیهم السلام است.

گفتنی است این رساله که ،به راهنمایی آیت‌ﷲ تسخیری و حجت‌الاسلام و المسلمین حسن ضیاء توحیدی و مشاوره حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمد رضا ضمیری و نگارش سید محمد حسن حکیم به انجام رسیده، روز یکشنبه ۳۰ خرداد ماه توسط هیئت داوران متشکل از: حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر رضا اسلامی، حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر اکبر خادم الذاکرین و حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر خدارحم مرادی، داوری و دفاع شد.

رده‌های مرتبط

پاسخ دهید