کتاب «دررالفوائد» که در میان اهل تحقیق به دررالأصول معروف شده، اثر حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی است. این اثر به زبان عربی و در دو جلد نگارش شده و به دوره مباحث اصولی (از ابتدای موضوع علم اصول تا رساله اجتهاد و تقلید) را دربرمی‌گیرد. هر چند برخی کتاب‌پژوهان مانند آقابزرگ تهرانی این کتاب را تقریرات بحث مرحوم سید محمد فشارکی دانسته‌اند! (ن ک: الذریعه، ج ۴، ص ۳۷۸) اما واقعیت این است که جناب شیخ مؤسس کتاب منتشرنشده‌ای نیز دارند که تقریرات درس استادشان سید فشارکی است و در سال‌های اخیر نسخه خطی آن یافت شده و اینک در نزد نوادگان ایشان نگهداری می‌شود. امید است که هرچه زودتر این اثر علمی منتشر و در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.
ساختار
جلد اول این کتاب، مانند بسیاری از کتب مهم اصولی (مانند کفایة الاصول) مشتمل بر موضوعاتی از قبیل تعریف علم اصول، موضوع علم اصول، حقیقت وضع و مباحث مربوط به آن، صحیح و اعم، مشتق و متفرعات آن، اوامر، مقدمه واجب، نواهی، اجتماع امر و نهی، مفاهیم، عام و خاص و مطلق و مفید است.
جلد دوم، متشکل از شش مبحث است: ۱) قطع و ظن ۲) شک ۳) استصحاب ۴) تعارض آن با سائر قواعد ۵) تعادل و ترجیحات ۶) در خاتمه بحثی درباره اجتهاد و تقلید مطرح فرموده‌اند. بنابراین در این کتاب یک دوره کامل اصول فقه مطرح شده است.
لازم به ذکر است بحث اجتهاد و تقلید در اصل، جزء کتاب درر نبوده بلکه تقریرات درس مرحوم آیتﷲ حائری است که به قلم شاگرد ایشان مرحوم آیتﷲ اراکی تقریر شده و به انتهای این کتاب ملحق شده است.
چند گزارش از تألیف
شواهدی در کتاب یافت می‌شود که نشان می‌دهد مؤلف، این کتاب را در زمان حیات مرحوم آخوند خراسانی تألیف نموده‌اند؛ برای مثال ایشان گاهی نسبت به استادشان تعبیر «دامت بقائه» را به کار برده و نوشته‌اند: «…قال شیخنا الأستاذ دام بقاه فی الکفایة فی مقام الرد علی هذا القول: …» (دررالفوائد، صفحه ۴۲).
سپس تعلیقاتی را بر آن افزوده‌اند که باعث تکمیل و تدقیق این اثر شده است. مرحوم آیتﷲ محمدعلی اراکی(ره) دانش‌آموخته‌ای بزرگ محضر آیتﷲ حائری، در مورد این تکمیل و تعلیق فرموده‌اند:
«استاد ما، پس از رحلت اساتیدشان (آیتﷲالعظمی سیدحسن شیرازی و آیتﷲ المحقق السیدالفشارکی قدس سرهما) حوالی سال ۱۳۱۶ ه. ق به شهر اراک بازگشتند و در طول هشت سال حضورشان در این شهر مبحث مقدمه واجب، اجتماع امر و نهی و ضد را از جلد اول و همگی مباحث اصولی جلد دوم کتاب دررالفوائد را تألیف نمودند. در حالی که هنوز کتاب کفایه الاصول نگاشته نشده بود و در این مدت از حاشیه مرحوم آخوند بر فرائدالاصول شیخ انصاری (رض) بهره می‌گرفتند و پس از این هشت سال ایشان دوباره برای مدت کمی به نجف بازگشتند و پس از حضور در درس آخوند باقیمانده کتاب درر را تکمیل نموده و از آنجا که کفایة الأصول به تازگی به طبع رسیده بود تألیف خود را ناظر به این کتاب قرار دادند.
مرحوم اراکی در ادامه آورده‌اند: من تعلیقات جدید استاد بر کتاب درر را می‌نوشتم، سپس استاد، هیئتی علمی تشکیل دادند تا عبارات آن تصحیح و تلخیص شود و در برخی موارد تعلیقات را بر متن اصلی افزودند و این تحقیقات تا انتهای مباحث الفاظ ادامه داشت و بعضی از حوادث دوران، مانع تتمیم آن گشت تا اینکه ایشان دعوت حق را لبیک گفتند (مقدمه تاب دررالفوائد چاپ نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین).
استاد سید علی محقق داماد (نوه حاج شیخ عبدالکریم حائری) در پاورقی‌هایی که به کتاب مبانی الأحکام فی أصول شرایع الأسلام (ج ۱، ص ۲۹ و ۳۰) افزوده آورده است: من از دایی بزرگوارم شنیدم که از پدر بزرگوارشان (مرحوم شیخ عبدالکریم حائری) نقل کردند: پس از وفات مرحوم فشارکی به نجف بازگشتم. همین که مرحوم آخوند مرا دید کتاب «دررالفوائد» را از من خواست و پس از دقت در برخی صفحات آن فرمود: اگر این کتاب را دیده بودم کتاب کفایة الاصول را با آن سبک و سیاق تألیف نمی‌کردم.
گزارش مختصری از محتوا
بخش نخست کتاب مربوط به مباحث الفاظ علم اصول است و آن‌ها عبارت‌اند از: حقیقت وضع و اقسام آن، حقیقت و مجاز و علائم هر یک، حقیقت شرعیه، صحیح و اعم، اشتراک الفاظ، استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا و بحث مشتق.
وضع، نوعی اختصاص و ارتباط موجود بین لفظ و معناست مؤلف، در اقسام وضع، آنجا که وضع خاص و موضوع له عام است، می‌فرماید: این قسم، در جایی است که شخص و جزئی خارجی تصور شود بدون آنکه علم تفصیلی به قدر مشترک بین آن و سایر افراد باشد، ولی علم اجمالی به وجود قدر جامعی بین آن و باقی افراد وجود دارد، مانند آنکه انسان، جسمی را از دور می‌بیند، ولی نمی‌داند که حیوان است یا جماد و به طور کلی نمی‌داند که داخل در کدام نوع است. پس لفظ را به ازای چیزی که با این شخص در خارج متحد است، وضع می‌کند. بنابراین موضوع له اجمالاً و بالوجه ملاحظه شده است…
مؤلف، بعد از فراغت از مباحث مقدماتی، به مقاصد کتاب می‌پردازد:
مقصد اول، در اوامر است که در آن، مباحثی از قبیل ماده امر، صیغه امر، فرق بین إنشاء و إخبار، طلب و اراده، مره و تکرار، فور و تراخی و إجزاء مورد بررسی قرار گرفته است.
مقصد دوم، درباره مقدمه واجب است. بحث در این است که اگر یک امر وجوبی از طرف شارع و مولی صادر شد، به طوری که انجام آن محتاج مقدماتی است، آیا عقل حکم به ملازمه وجوب آن با وجوب مقدمات آن خواهد نمود یا نه و می‌توان گفت مقدمات آن هم، وجوب شرعی و مولوی دارند؟ مؤلف، قبل از شروع در اصل بحث به بررسی مقدمات لازم از قبیل اصولی یا فقهی بودن مسئله، تقسیمات مقدمه واجب و اقسام واجب می‌پردازد.
مقصد سوم، درباره ضد است. این بحث، از مباحث مهم و مفید اصولی است. بحث در آن، درباره این است که اگر مولی به چیزی امر نمود، آیا نفس این امر و دستور، إقتضا و دلالت بر نهی از ضد این مأموربه دارد یا نه.
مقصد چهارم، در جواز اجتماع أمر و نهی و مقصد پنجم، در عام و خاص و مقصد ششم، در مطلق و مقید است و بدین ترتیب، جلد اول پایان می‌پذیرد.
جلد دوم کتاب، مشتمل بر سه مبحث و رساله‌ای در اجتهاد و تقلید است:
مبحث اول، درباره قطع و اقسام آن است. مبحث دوم، درباره ظن و مبحث سوم، درباره شک و مجاری اصول عملیه است. مؤلف، در خاتمه کتاب، به بحث و بررسی درباره اجتهاد و تقلید می‌پردازد و نظریات خود را ارائه می‌دهد.
ویژگی‌ها و امتیازات
۱) سلاست و روانی
متن کتاب سلاست و روانی فراوان آراسته و از هرگونه تکلفات عبارتی پیراسته است. هنر نویسنده این است که توانسته است بالاترین مفاهیم را با واضح‌ترین بیانات منتقل کند. به نظر می‌رسد علت اینکه مرحوم آخوند با دیدن این کتاب از سبک نگارشی کفایه، اظهار پشیمانی کرده بودند همین بیان روان و اسلوب بدیع و چینش بحث‌ها باشد وگرنه از حیث محتوایی فرق چندانی میان کفایه و درر به چشم نمی‌خورد.
۲) نگاه انتقادی و مقایسه‌ای به دیدگاه‌های دانشوران پیشین
تألیف کتاب به گونه‌ای است که تعلیقی بر دیدگاه‌های اصولی استوانه‌های علمی امامیه، بزرگانی چون شیخ اعظم انصاری، آخوند خراسانی، میرزای شیرازی و سید فشارکی (قدس أسرارهم) است؛ هر چند تمرکز بر روی فرائدالاصول شیخ اعظم و حاشیه‌ای که جناب آخوند بر فرائدالاصول نوشته بیشتر از سایر کتب است. مهم این است که در نقل و بررسی دیدگاه‌های دانشوران پیشین به کتاب‌های آنان بسنده نمی‌کند بلکه گاه به نقل‌های سینه‌به‌سینه اما دقیق از آنان نیز روی می‌آورد به عنوان نمونه در جایی آورده است: «هذا مما أفاده سیدنا الأستاذ «طاب ثراه» نقلا عن سید مشایخنا المیرزا الشیرازی «قدس سره» و لعمری إن المتأمل المنصف یشهد بأن هذا الإلتفات و التنبه إنما یصدر ممن ینبغی أن یشد إلیه الرحال فجزاه ﷲ عن الإسلام و أهله أحسن الجزاء» دررالفوائد؛ ص ۵۲۲
۳) نوآوری‌های اصولی
نوآوری‌های ایشان در مباحث مختلف اصولی چشمگیر است. برای مثال ایشان در بحث مطلق و مقید، مقدمه اول از مقدمات حکمت (احراز در مقام بیان بودن متکلم) را به چالش کشانده و می‌نویسند: «لا إشکال فیان الأصل فی.»
مرحوم آیتﷲ فاضل لنکرانی در این باب می‌فرمایند:
مرحوم حائری در حاشیه «دررالفوائد» می‌فرماید: همان طور که اگر غایت، به عنوان قید برای موضوع بود، مفهوم را نفی می‌کردیم، ممکن است در جایی که قید برای حکم باشد نیز مفهوم را نفی کنیم. ایشان می‌فرماید: ما وقتی به وجدان خود مراجعه می‌کنیم، بین این دو دستور، معارضه‌ای نمی‌بینیم و لازمه عدم تعارض این است که جمله اول دارای مفهوم نباشد و الا اگر دارای مفهوم بود، تعارض پیدا می‌شد. اگر مفهوم جمله اول این بود که «لایجب بعد الزوال الجلوس»، با دستور دوم که «یجب بعد الزوال الجلوس» را مطرح می‌کند، تعارض پیدا می‌کرد. هر چند یکی از طرفین تعارض، مفهوم و طرف دیگر، منطوق است ولی ما هیچ‌گونه معارضه‌ای بین این دو دستور – حتی بین مفهوم دستور اول و منطوق دستور دوم – مشاهده نمی‌کنیم. و نبودن تعارض، کاشف از این است که دستور اول، واجد مفهوم نیست. در نتیجه چاره‌ای نداریم جز اینکه مفهوم غایت را به طور کلی انکار کنیم. خواه عنایت برای موضوع باشد یا برای حکم (اصول فقه شیعه، ج ۶، ص: ۱۲۶).
۴) تجدیدنظر گروهی در کتاب
از توضیحات شاگردان شیخ مؤسس برمی‌آید که خود ایشان هم تعلیقاتی بر کتاب درر الفوائد نوشته و در اختیار گروهی از شاگردانشان قرار داده و نظر آنان را نیز درباره این تعلیقات جویا شده‌اند. تعلیقات معظم له و بررسی آن توسط یک هیئت علمی تحت نظارت مؤلف، اشکالات احتمالی کتاب را به حداقل ممکن رسانده و نقاط قوت آن را اوج داده است. از همین روست که کتاب، اعتماد خواننده را بیشتر جلب می‌کند.
۵) پیراستگی از مصطلحات فلسفی
از آنجا که ذهنشان بیش از حد با مسائل فلسفی مأنوس نبوده، کاربرد اصطلاحات فلسفی در متن دررالفوائد به حداقل رسیده است و این موجب شده است که مراد نویسنده روشن‌تر شود؛ معروف است که مرحوم آیتﷲ حائری، گاهی که در کشاکش درس اصول بعضی از مسائل فلسفی مطرح می‌شد، می‌فرمود: «[هر چند] ما معقول درست نخوانده‌ایم ولی عقلش را داریم. عقل در جای خودش محفوظ است». اصول فقه شیعه؛ ج ۲؛ ص ۴۸۲).
۶) بازتاب دیدگاه‌ها در آثار اصولی بعدی
بزرگانی مانند مرحوم سیدحسین بروجردی در لمحات الأصول/۴۷۰ و مناهج/۱/۴۸، شیخ محمدحسین اصفهانی در نهایة الدرایه، امام خمینی در الإستصحاب/۱۲۹، سید ابوالقاسم خوئی در محاضرات، آیتﷲ سبحانی در إرشاد العقول إلی مباحث الأصول/۲/۷۰۵ و… در مباحث اصولی‌شان دیدگاه‌های ایشان را بررسی کرده‌اند.
به عنوان نمونه به دو مورد اشاره می‌نماییم:
محقق اصفهانی در جای جای کتاب خود دیدگاه‌های مرحوم آیتﷲ حائری را مطرح و نقد و بررسی کرده و از ایشان با عنوان بعض الأجله یاد کرده است «کما عن بعض الأجله (محقق حائری: درر ص ۳۳۰) قدس سره.
فمدفوعه بأن الظاهر تقسیم العلم بنفسه و لو بلحاظ حیثیاته الذاتیه کالأمور المتقدمة، و هذا تفسیم بلحاظ حکمه و هو اعتباره عقلا». (نهایة الدرایه، ج ۳، ص ۴۷).
مرحوم امام از ایشان تعبیر به شیخنا العلامة می‌کنند: «و لقد أشار إلی بعض ما ذکرنا شیخنا العلامة فی درره…» (الإستصحاب/ ۱۲۹).
شروح و حواشی و تعلیقات
گویا کسانی که بر روی آثار آیتﷲ شیخ عبدالکریم حائری کار کرده‌اند شوقی به انتشار آثارشان ندارند! برخی شواهد تاریخی این گمان را می‌پروراند که شاید حاشیه‌ها و شروح منتشرنشده از حاشیه‌ها و شروح منتشرشده بیشتر باشند. از همین روست که نگارنده هرگز مدعی نیست که همه حواشی و شروحی را که درباره دررالفوائد نوشته شده در اینجا إحصاء کرده است ولی با این حال آنچه را که به دست آورده عبارت‌اند از:
حواشی منتشرشده
۱) تعلیقات حاج محمدعلی اراکی که توسط چاپ نشر اسلامی منتشر شده است.
۲) شرح حاج میرزا محمود آشتیانی تحت عنوان شرح بر دررالفوائد توسط نشر زهیر قم چاپ شده است.
۳) شرح حاج سید محمدرضا گلپایگانی که تحت عنوان إفاضه العوائد تعلیق علی دررالفوائد، در دو جلد منتشر شده است.
۴) حاشیه حاج میرزا ابوالفضل ثقفی تهرانی که تحت عنوان «غررالعوائد من درر الفوائد» در سال ۱۳۴۸ ه ق در چاپخانه حیدری تهران منتشر شده است.
حواشی منتشر نشده
۵) حاشیه‌ای که آیتﷲ سید احمد زنجانی (والد بزرگوار آیتﷲ سید موسی شبیری زنجانی) بر درر نوشته‌اند. آیتﷲ سید موسی شبیری زنجانی از چنین حاشیه‌ای یاد کرده‌اند ولی توضیح داده‌اند که این اثر هنوز منتشر نشده است.
۶) آیتﷲ شیخ زین العابدین گلپایگانی.
۷) آیتﷲ شیخ محمدکاظم شیرازی.
۸) آیتﷲ سید مصطفی صفایی خوانساری.
منبع:گاهنامه مدرسه عالی خاتم الاوصیاء
تصویر جلد کتاب: پایگاه مجلات نور
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
گزارشی از روند شکلگیری حوزه علمیه قم
مؤسس حوزه؛ پایهگذار مبارزه با اسرائیل
نگاهی به برخی آراء آیتالله مؤسس
گام دوم، گام عدالتخواهی