یکی از مهم‌ترین فرایض دینی در ماه رمضان، دعاست. برخی گوهرهٔ این ماه را در پیوند با مفهوم دعا معنا کرده‌اند. امام خمینی^(ره) نیز بر بحث دعا نظر کرده، آن را یکی از مهم‌ترین فرائض دینی دانسته‌اند. اندیشهٔ امام خمینی، هم سویه‌های عرفانی داشت، هم جنبه‌های سیاسی. ایشان در بحث از دعا نیز از همین دو منظر وارد شده، آن را تبیین نموده‌اند.

سویه‌های عرفانی بحث دعا

امام خمینی^(ره) به بحث از دعا نیز با رویکردی عرفانی پرداخته‌اند. ایشان دعا کردن را به مثابه کسب نور می‌دانند و از نگاهی ابزاری نسبت به دعا بازمی‌دارند. ایشان در پاسخ به افرادی که در استجابت دعا ایراد وارد کرده‌اند، این‌گونه می‌آورند: «از دعا چه اراده کرده‌اید؟ آیا اراده‌تان همین خواهش‌هایی است که ما از یکدیگر می‌کنیم؟ معنای دعا آن است که در اخبار تعیین کردند که “الدعا هو العباده”. بلی این دعاهای ما عبادت است و از آتش و عذاب هم نجات می‌دهد، اما چگونه عبادت است و از آتش و عذاب هم نجات می‌دهد؟ این دعا و تذکری که داری می‌گویی: خدایا مرا ببخش، در حالی که دل را از همه جا می‌بری و به آن آستانه می‌دوزی و ترس آن را به قلب می‌آوری؛ این الان دایرهٔ تو را نورانیت می‌دهد و تو را به این نحو، قابل شفاعت می‌کند. ای بسا دعایی که تأثیرش در نفوس ضعیف و تنویر قلب از صلاة بیشتر و زیادتر باشد». (تقریرات فلسفه، ج ۳، ص ۲۷۱)

امام خمینی بر این باورند که دعا کردن، سبب‌ساز نورانیت می‌شود و این نورانیت است که می‌تواند نجات‌دهنده باشد. «این ذکر خدا عند الدعا و التذکر نقش در قلب دارد و این تکرار عمل‌های ما برای آن است که قلب را تنویر کند و نقش قلب شده و ذکر خدا ملکه شود و نفس، ذاتاً با ذکر او مستمد گردد». (تقریرات فلسفه، ج ۳، ص ۲۷)

در بحث از دعا با محور نورانیت، امام خمینی معتقدند کسب نورانیت در دعا کردن به هر درجه‌ای که باشد مقبولیت دارد و خرده‌ای بر هیچ‌کس روا نیست. «همین‌ها که به طور ضعیف دعا می‌خوانند و ذکر خدا می‌گویند، به اندازهٔ همان مقدار تأثیری که در آن‌هاست، طوطی‌وار هم هست، لکن درشان تأثیر کرده، بهتر از آن‌هایند که تارک هستند». (تفسیر سوره حمد، ص ۱۴۹)

سویه‌های سیاسی دعا

امام خمینی^(ره) علاوه بر جنبه‌های عرفانی دعا، از منظری سیاسی هم به این بحث نظر کرده‌اند. ایشان دعاهای امام سجاد را این‌گونه تفسیر می‌کنند: «حضرت زین‌العابدین^(ع) با آن عملش بشر را تعلیم داده و می‌دهد و چقدر این ادعیه که شاید از مختصات شیعه باشد، برای بشر مفید است و دستور عملی برای اوست؛ اگرچه آن‌ها همان دعا را که می‌خواندند و با خدا مناجات می‌کردند، در حقیقت با خدای خودشان مناجات داشتند؛ ولی اگر ما خوب بنگریم، برای ما پند است. می‌توان گفت حضرت زین‌العابدین^(ع) کمتر از حضرت صادق^(ع) ترویج دین ننموده است و عصر آن حضرت^(ع) گرچه طوری بود که ممکن نبود حضرتش کسی را دعوت به دین نماید و حتی از حضرتش یک نفر مسئله سؤال نمی‌کرد، اما در همان حالی که در خانه خود نشسته، نیمه‌شب‌ها با خدا مناجات می‌کرده و این مناجات که به دست مردم می‌رسید، مورد انتفاع قرار می‌گرفت». (تقریرات فلسفه، ج ۳، ص ۳۶۷)

امام خمینی معتقدند دعاهای امام سجاد^(ع) سویه‌های سیاسی نیز داشته است و اقتضای زمانه به‌گونه‌ای بوده است که امام^(ع) می‌باید فعالیت سیاسی خود را در قالب عبارات دعا بازتاب داده، بدین‌گونه مردم را تعلیم می‌دادند.

ایشان در انتقاد بر قائلین به کافی بودن قرآن و عدم نیاز به دعا، این‌گونه پاسخ می‌دهند که «دعا را نباید از بین این جمعیت بیرون برد. جوان‌های ما را نباید از دعا منصرف کرد. این یک مطلب غیرصحیح است به اسم اینکه قرآن باید به میدان بیاید. این‌ها وسوسه‌هایی است که از شئون شیطان است به اسم اینکه قرآن باید خواند، دیگر دعا و حدیث باید کنار برود و قرآن بیاید. دعا و حدیث را اگر استثنا کنیم، قرآن هم رفته است. آن‌هایی که قرآن را می‌خواهند بیاورند به میدان و حدیث را کنار بزنند، آن‌ها قرآن [را] هم نمی‌توانند به میدان بیاورند.» (تفسیر سوره حمد، ص ۱۴۹)

امام خمینی دور کردن مردم از دعا را از دسیسه‌های شیطانی می‌دانند و بر این باورند که چنین افرادی تأثیرات دعا را نمی‌دانند. «دور کردن مردم از ادعیه و کتب دعا آن‌طور که یک وقتی آتش می‌زدند -یک روزی داشت آن مرد خبیث، کسروی، که روز آتش‌سوزی بود؛ کتاب‌های عرفانی و کتاب‌های دعا و امثال این‌ها را می‌آوردند، می‌گفتند که آن روز آتش می‌زد- این‌ها نمی‌فهمند دعا یعنی چه؛ تأثیر دعا یعنی چه؛ تأثیر دعا را در نفوس نمی‌دانند؛ نمی‌دانند که همهٔ خیرات و برکات از همین دعاخوان‌هاست». (تفسیر سوره حمد، ص ۱۴۸)

امام خمینی همچنین با در کنار هم نهادن امور معنوی و امور دنیوی و سیاسی، عقیده دارند که کسب علوم معنوی مانند دعا، در تنظیم امور دنیوی نیز مؤثر است: «اینکه خیال کردند که این علوم معنوی، مردم را از فعالیت بازمی‌دارد، این اشتباه است. همان آدمی (امام علی^(ع)) که این علوم معنوی را به مردم یاد می‌داد و کسی هم مثل او بعد از رسول‌ﷲ حقایق را نمی‌دانست، همان روزی که با او بیعت کردند، کلنگش را برداشت، رفت سراغ فعالیتش. منافات با هم ندارد. این‌هایی که به خیال خودشان از دعا و ذکر و امثال این‌ها مردم را پرهیز می‌دهند که بچسبند مردم به دنیا، این‌ها هم نمی‌دانند قصه چیست. این‌ها نمی‌دانند که همین دعا و همین چیزها آدم را می‌سازد. به طوری که با دنیا هم آن‌طوری که باید با آن رفتار کند، می‌کند». (تفسیر سوره حمد، ص ۱۴۶)

امام خمینی با نگاهی عرفانی و سیاسی به بحث دعا نظر می‌کردند و این دو گرایش فکری خود را در طول مشی دینی خود پی می‌گرفتند؛ دو راهی که می‌تواند سعادت دنیوی و اخروی را به همراه آورد.