تاریخ «تحوّل دولت در جهان اسلام»، تاریخی نانوشته است و به‌لحاظ مشکلات ناشی از فقدان «روش»، «آمیزه‎های ایدئولوژیک» بسیاری از «منابع و آثار» و نیز، سابقه اندک و پراکندگی پژوهش‎های موضوعی درباره دولت اسلامی، هنوز فاصله بسیاری نسبت به «اجماع علمی» وجود دارد. با این حال، بررسی ماهیت و تحولات دولت اسلامی، از حساسیّت و اهمیت روزافزونی برخوردار است؛ چنین می‎نماید که توسعه تمّدنی در جهان اسلام و غالب منازعات و صورت‌بندی‎های عقیدتی، زیر تأثیر ابداع دولت اسلامی قرار دارد. از این حیث، تاریخ تحوّل دولت‎های اسلامی، بخش مهمّی از تاریخ تحولات سیاسی- مذهبی و عمومی مسلمانان را تشکیل می‌دهد.

در این پژوهش، کوشش شده است دو مسئله اساسی در تاریخ دولت‌های اسلامی برجسته شود؛ یکی پیوند دین و دولت در تاریخ اسلام و تلاشی که این دولت‌ها در ایجاد صبغهٔ دینی برای دولت داشته‌اند؛ پدیده‌ای که از یک سوی، بنیاد مذهبی دولت در جهان اسلام را تقویت کرده، و از طرف دیگر به ظهور تفسیرهای جدیدی از دین انجامیده است. مسئله دوم به مناسبات دولت و سبک زندگی خاورمیانه‌ای جوامع اسلامی مربوط است. جامعه‌ای با فرهنگ قبایلی عرب و نظم سلطانی ویژه‌ای که به اعتبار غلبه‌اش در ایران به سلطنت ایرانی معروف است. چنین می‌نماید که این نوع از نظم اجتماعی بر آمده از پیوند قبیله و سلطنت، گونه خاصی از ذهنیت یا طرحواره سیاسی برای عموم مردم و نخبگان جوامع اسلامی فراهم می‌سازد که نه‌تنها نظم سیاسی را بر پایه این طرحواره تصور می‌کنند، بلکه به اعتبار نسبت دین و دولت در اسلام، انتظار دارند که راه‌حل‌هایی از دیانت برای صرفاً چنان تصوری از نظم سیاسی دریابند. این نوشته به بررسی رابطه دولت و طرحواره‌های سیاسی در تاریخ اسلام می پردازد.

در این تحقیق، بر پایهٔ چنین برداشتی به گذشته ماقبل اسلام در شبه جزیره عرب عبور کرده و کوشش نموده‌ایم با ملاحظهٔ نسبت دولت‌های اسلامی با همان مفاهیم، به تحلیل تاریخ آن‌ها بپردازیم؛ تاریخی طولانی از دولت پیامبر^(ص) تا خلافت مدینه و سرانجام تا خلافت عثمانی و دولت صفوی.

فصول دهگانه کتاب، بر دو محور عمده تمرکز دارد؛ اولاً، تلاش شده است با توجه به تحولات صدر اسلام، نمای عمومی دولت پیامبر در مدینهٔالنبی^(ص) کاوش و برجسته شود؛ ثانیاً، علاوه بر توصیف ساختار دولت‌های عمده اسلامی، کوشش شده است عوامل و زمینه‌های گذار از یکی به دیگری و نتایج و سرانجامِ این دولت‌ها نیز به اجمال ارزیابی شود. پیدایی نهادها و کارکردهای ویژه این نوع از هندسه دولت‌ها در جهان اسلام که هنوز تحقیقات روشنی در باب آن‌ها صورت نیافته است؛ اما، طرحواره‌های ایجاد شده یا توسعه‌یافته توسط این دولت‌ها، هنوز هم در اندیشه و زندگی مذهبی- سیاسی مسلمانان حضور مؤثر دارند.