آیت‌ﷲ بوشهری

ضمن تقدیر و تشکر از تلاش‌های مجدانه دفتر تبلیغات اسلامی و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشکده‌های این پژوهشگاه و خاصه پژوهشکده فقه و حقوق در خلق آثار گران‌بها؛ به دو روایت از پیامبر اکرم^(ص) در باب اهمیت علم و نگارش اشاره می‌کنم. در یک روایت رسول اکرم^(ص) می‌فرماید: « والقلم من ﷲ نعمه العظيمه و لولا القلم لم يستقيم الملک و الدين و لم يک عيش صالح»؛ قلم نعمت بزرگي از سوي خداوند است و اگر قلم نمي‌بود مملکت و دين استقامت و راستي نمي‌يافت و زندگي شايسته وجود نداشت. به بیانی بقاي دنيا و دين و زندگي خوب در گرو قلم و دانشمندان و نویسندگان است.

بنابراین وقتی بحث نویسندگی و قلم مطرح می‌شود، به آیه «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ» اشاره می‌نماییم که پیامبر^(ص) فرموده است. این حدیث نیز در راستای همان سوگند خدایی است.

رسول اکرم^(ص) در روایت دیگر می‌فرماید «قیدوا العلم بالکتاب[بالکتابة]»؛ «در بند [خویش] کشید دانش را با نگارش».

بنابراین نقش کتابت و نگارش در فضای دینی و اجتماعی بسیار اهمیت دارد. برخی تعبیری درباره نویسندگان مطرح نمودند و آن این‌که نویسندگان، تنها برای خود نمی‌نویسند، بلکه می‌توانند در ثبت تاریخ و پیشینه علوم و راهبری امت و جامعه مؤثر باشند. هیچ انقلابی پیدا نمی‌شود که نویسندگان در صف اول آن انقلاب نبوده باشند.

به همان مقدار که نوشته خوب، تأثیر مثبت در جامعه دارد، نوشته بد نیز تأثیر منفی دارد و مخرب است. بنابراین کتاب خوب را باید برای آن رونمایی گذاشت و تبلیغ کرد تا مطرح شود و اطلاع‌رسانی شود تا در جامعه علمی، مؤلف نیز احساس کند از او قدردانی می‌شود. بنابراین از همین‌جا بنده واقعاً خدمت این مجموعه علمی و محققان آن به ویژه نویسندگان این سه اثر تشکر ویژه می‌نمایم.

در ارتباط با این سه اثر، باید عرض کنم که کتاب مأخذشناسی قواعد فقهی در سال ۱۳۷۹ یک بار منتشر شده است؛ اما افرادی که اهل دقت نظر هستند، مناسب دیدند با شیوه جدید و ارائه مطالب اصلاحی، مجدداً آن را به نگارش درآورند که حقیقتاً کار بسیار مناسب و بزرگی انجام دادند. البته بنده نیز مختصر قواعد فقهی را نگاشته‌ام که انشﷲ در شرف چاپ است؛ اما واقعاً وقتی این کتاب را دیدم‌، متوجه شدم کار ژرف و عمیقی صورت گرفته است.

اگر بخواهم به برخی ویژگی‌های این اثر ارزشمند اشاره داشته باشم، باید عرض کنم که این اثر خدمتی بزرگ به مؤلفان‌، پژوهش‌گران و مدرسان است. به ویژه بخش اول کتاب که به فرق بین قاعده فقهی و اصولی اشاره شده است؛ اشاره به منابع متعدد و… نکته دیگر تقسیم کتاب به سه بخش «مأخذشناسی مؤلف‌محور»، «مأخذشناسی قاعده‌محور» و «معرفی قواعد فقهی بر اساس ابواب فقه» است.

در بخش اول، هم کتاب‌ها آورده شده و هم رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها و مقالات. این کار با اشراف خوبی صورت گرفته است. حتی مراجعه به کتب اصولی نیز صورت پذیرفته است و به کتا‌ب‌های چاپی بسنده نشده و سراغ کتب خطی نیز رفته‌اند. ذیل هر قاعده، نام نویسنده و تمام آثار او ذکر شده است و تا جایی که بنده مشاهده کردم، بیش از ۳۰۰ منبع و ۱۰۰ رساله دیده شده که واقعاً جای تحسین دارد.

در بخش دوم؛ قواعد فقهی به‌صورت الفبایی مرتب شده است. بنده تا جایی که شمارش کردم، ۱۱۲۲ قاعده بود که البته باز زمینه کارهای دیگری هم هست. همچنین در بحث تفاوت قواعد فقهی و اصولی و قواعد فقهی که در بین شیعه و اهل تسنن هست، تتبع خوبی صورت گرفته است. بنده همین‌جا به طلاب عزیز توصیه می‌کنم در تدریس قواعد فقهی حتماً از این منابع استفاده کنند. البته انشاءﷲ ما دست اندرکاران هم این نکته را مدنظر قرار می‌دهیم.

کتاب منابع و ادله علم اصول فقه، کاری قوی است که فرق منابع و دلیل را ذکر نموده و مقایسه خوبی هم بین منابع و ادله فقه و اصول انجام داده است. ضمناً به مفاهیم هم بسیار خوب اشاره شده و در نهایت جمع‌بندی خوبی از منابع و ادله اصول فقه – که یا عقلی است یا نقلی – صورت گرفته است.

کتاب دانشنامه اصولیان شیعه کار بسیار گران‌بهایی است. نگاه ایشان به اجماع دخولی، نشان‌دهنده تتبع ایشان است؛ تقسیم‌بندی اصولیان به ادوار پنج‌گانه و… که قطعاً به این دو جلد بسنده نخواهد شد. نزدیک به ۷۵ نفر در جلد اول و ۴۵ نفر در جلد دوم بررسی شده که هنوز جا برای کار بسیار زیاد است. از نظر بنده دائرة‌المعارف ارزشمندی است که هر فرد اصولی به آن نیاز دارد. چنین کاری، احیای آثار بزرگان ماست؛ تاریخ‌مند کردن علم اصول کار بسیار گران‌بهایی است که مؤلف انجام داده است.

امروز بنده با دیدن نمایشگاه آثار پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، می‌توانم بگویم این تعداد آثار و اعضای هیئت علمی جای تحسین و خداقوت دارد. اگرچه پیش‌تر بنده معتقد بودم دفتر تبلیغات بیش‌تر کارهای تبلیغی انجام دهد؛ اما امروز مشاهده این حجم آثار پژوهشی – که بسیار ارزشمند نیز هست – نگاه ما را عوض کرد.

حجت‌الاسلام دکتر نجف لک‌زایی

پژوهشکده فقه و حقوق از مجموعه‌های درخشان در میان سیزده پژوهشکده و مرکز وابسته به پژوهشگاه است. اعضای هیئت علمی و پژوهش‌گرانی که با این پژوهشکده همکاری دارند، آثار بسیار ارزنده و گران‌بهایی در عرصه فقه و حقوق به جامعه علمی عرضه داشته‌اند. از جمله این آثار ، سه اثری است که امروز رونمایی می‌شود:

«مأخذشناسی قواعد فقهی»: تحقیق جمعی از محققان و تصحیح و تکمیل توسط حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا فرحناک؛

«دانشنامه اصولیان شیعه»: تألیف حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا ضمیری؛

«منابع و ادله علم اصول فقه»: تألیف حجت‌الاسلام والمسلمین سیف‌ﷲ صرامی رئیس پژوهشکده فقه و حقوق.

پژوهشکده فقه و حقوق، با هدف بازکاوی روش‌ها و چارچوب‌های نظری دانش فقه در عرصه‌های فردی و اجتماعی تأسیس شده است. این پژوهشکده علاوه بر تحقیق گسترده در مسائل جدید فقهی و ترجمه آثار حقوقی، به تدوین کتاب‌شناسی‌های مرجع و موسوعه‌های تخصصی در موضوعات فقهی و حقوقی نیز مشغول است. پژوهشکده سه گروه دارد: گروه فقه و حقوق اسلامی؛ گروه مسائل فقهی و حقوقی و گروه دانش‌های وابسته به فقه (اصول فقه، قواعد فقه، رجال و حدیث). هر سه اثری که امروز رونمایی می‌شود، مربوط به گروه دانش‌های وابسته به فقه است. اهتمام این پژوهشکده و پژوهش‌گران آن این است که بخشی از مسائل مربوط به فقه و حقوق نظام اسلامی را با مراجعه به منابع اصیل و به دور از التقاط وکج‌تابی‌ها که در برخی مراکز گرفتار آن هستند، به شکل روش اجتهاد جواهری کار نمایند. تاکنون بیش از ۱۰۰ اثر پژوهشی این پژوهشکده به بهره‌برداری رسیده است؛ البته پژوهشگاه نزدیک به ۸۰۰  اثر منتشر نموده که برخی از آن‌ها مجلدات متعددی دارند. همچنین دائرة‌المعارف‌های بسیاری به انتشار رسیده است. آثار و پروژه‌های دیگری نیز هست که انشﷲ به‌صورت روش‌مند در حال بررسی و پژوهش هستند.

حجت‌الاسلام والمسلمین خادمی کوشا

در راستای اهداف بلند و توسعه دانش فقه و پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه جهانی، گروه دانش‌های وابسته به فقه موفق شده است در همین سال سه اثر خوب ارائه نماید. هر سه اثر هم در یک حوزه دانشی توانسته پاسخ‌گوی خلأ علمی باشد. یکی دانش قواعد فقه، دیگری دانش اصولیان شیعه و دیگری دانش منابع و ادله اصول فقه.

کتاب «دانشنامه اصولیان شیعه» که جلد اول آن، سال‌های پیش منتشر شده بود، توانسته است اصولیان شیعه را در یک مجموعه معرفی نماید. زندگی‌نامه این بزرگان، بحث روش‌شناسی و مکتب‌شناسی و… که همگی در این مجموعه بیان شده است. اهم اهداف نگارش این کتاب عبارتند از: ۱. پاسخ‌گویی به نیازهای دانش اصول فقه در عصر حاضر؛ ۲. شناخت مکاتب اصولی و نوآوری‌های اصولیان؛ ۳. امکان‌سازی مطالعه مقایسه‌ای شخصیت‌های اصولی در دوره‌های مختلف.

کتاب مأخذشناسی قواعد فقهی، در نوع خود بی‌نظیر است؛ زیرا کتابی که هم قواعد را بیان کرده باشد و هم دانشمندان را معرفی نماید نداریم.  این کتاب، تمامی قواعد فقه را لیست کرده است. اهداف نگارش این کتاب نیز عبارتند از: ۱. ترسیمی جامع از قواعد فقه؛ ۲. معرفی منابع قواعد فقهی و آشنایی با این میراث گران‌بها.

کتاب «منابع و ادله علم اصول فقه» کتابی نو در حوزه مباحث فلسفه علم اصول است. می‌توان گفت، کتابی – یا حتی مقاله‌ای – که به‌صورت جامع توانسته باشد به منابع و ادله پرداخته باشد را سراغ نداریم. حتی ادله خود اصول فقه، در جایی بررسی نشده است؛ اگرچه ادله فقه بررسی شده است. درباره نگارش این کتاب نیز اهداف مدنظر عبارت بودند از: ۱. نگاه ثانوی و بیرونی به دانش فقه؛ ۲. مطالعه مقایسه‌ای بین ادله و منابع فقه و ادله و منابع اصول فقه.