مباحثات

رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت

روز سه‌شنبه۲۳ آبان ۱۳۹۶ چهارمین نشست علمی از سلسله پیش نشست‌های همایش بزرگداشت آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی(ره) در دانشگاه مفید برگزار شد. در این جلسه حجت­‌الاسلام والمسلمین محمود شفیعی با موضوع «سیاست عملی مرحوم آیت‌ﷲ‌العظمی موسوی اردبیلی» و دکتر یوسف خان‌محمدی با موضوع «بررسی مبانی دینی رأی اکثریت در دیدگاه آیت‌­ﷲ‌العظمی موسوی اردبیلی» به بیان دیدگاه‌های خود درباره شخصیت و منش آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی پرداختند.

سیاست عملی مرحوم آیت‌ﷲ‌العظمی موسوی اردبیلی

دکتر شفیعی، عضو هیأت علمی دانشگاه مفید، با بیان این‌که آیت‌­ﷲ موسوی اردبیلی در خانواده‌ای مذهبی و با وجود پدری مبارز تولد یافت و به‌لحاظ علمی و اخلاقی شخصیت جامعی بود، گفت: آیت‌­ﷲ اردبیلی به دانش‌های اسلامی مسلط بود و در فلسفه و تفسیر و فقه و اصول سرآمد بود و در اخلاق فردی و سیاسی شخص شاخصی بود که این قسمت از شخصیت ایشان واکاوی نشده است.

دکتر شفیعی گفت: آیت­‌ا‌لله اردبیلی را نه به‌عنوان یک فرد، بلکه از منظر یک جریان سیاسی باید مورد تحلیل قرار دهیم؛ چراکه ایشان ادامه‌دهنده یک جریان روشنفکری دینی بودند که در شرایط تاریخی در ایام جنبش مشروطه، تحت عنوان نواندیشی دینی و عقلانیت مذهبی شکل گرفت و کسانی مانند آیت‌ﷲ نائینی افراد شاخص این جریان بودند. دکتر شفیعی با بیان این نکته که اخلاقی‌سازی سیاسی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های این مرجع بزرگ بود، آیت‌­ﷲ اردبیلی را شخصیتی میانه‌رو در عرصه سیاست و به دور از افراط و تفریط معرفی کرد که علاوه بر ابعاد علمی، از اخلاق والایی در زندگی شخصی و سیاسی خود برخوردار بود و به صداقت، صمیمیت، یک رنگی و صراحت بیان توجه می‌‌کرد.

دکتر شفیعی با افزودن این مطلب که: فکر سیاسی این مرجع تقلید صرفاً بازتاب‌دهنده یک فکر شخصی نیست، بلکه یک جریان فکری است که تداوم یافته است، آیت‌ﷲ اردبیلی را در زندگی شخصی و سیاسی دارای صراحت بیان و صداقت معرفی کرد و افزود: ایشان تمایل به سالم‌سازی مناسبات سیاسی از طریق صداقت و حاکم‌کردن اخلاق و پرهیز از خودمحوری و انحصارطلبی و از طریق دیانت و عدالت با تأسیس نهاد قانون داشتند. شفیعی افزود: آیت‌­ﷲ اردبیلی با توجه به ویژگی‌های شخصی و علمی و اخلاقی با رهیافتی فرهنگی وارد سیاست شد و با شخصیت‌هایی مانند بهشتی و موسی صدر رفاقت داشت.

این استاد دانشگاه به بیان منطق حاکم بر فعالیت‌های سیاسی آیت‌ﷲ اردبیلی در طول دوران مبارزات سیاسی قبل و بعد از انقلاب پرداخت و گفت: ایشان با زیربناقراردادن فرهنگ و مشخصاً به‌لحاظ مصداقی اخلاق، ایمان، دانش و ایمان و روبناقراردادن سیاست و حکومت با رهیافتی فرهنگی وارد عرصه مبارزات سیاسی شدند و با همین رهیافت فعالیت سیاسی خود را تمام کردند.

آیت­‌ا‌لله اردبیلی را نه به‌عنوان یک فرد، بلکه از منظر یک جریان سیاسی باید مورد تحلیل قرار دهیم؛ چراکه ایشان ادامه‌دهنده یک جریان روشنفکری دینی بودند که در شرایط تاریخی در ایام جنبش مشروطه، تحت عنوان نواندیشی دینی و عقلانیت مذهبی شکل گرفت و کسانی مانند آیت‌ﷲ نائینی افراد شاخص این جریان بودند.

این محقق به دغدغه‌­های فکری و سیاسی آیت‌­ﷲ اردبیلی پرداخت و گفت: ایشان به‌دنبال اسلامی‌سازی قوانین موجود، ایجاد قوانین اسلامی، تفکر، تعقل، برخورد انتقادی با جمهوری اسلامی ـ و نه حمایت تمجیدی ـ بودند و ما می‌­توانیم مشی انتقادی آن مرجع تقلید را در خطبه‌­های وی ملاحظه کنیم.

دکتر شفیعی با بیان این مطلب که مرحوم آیت‌­ﷲ اردبیلی به‌دنبال تحقق عملی شعارهای بنیادین انقلاب بود افزود: ورود مرحوم اردبیلی به سیاست از سر تصادف و فرصت‌طلبی نبود و ایشان سابقه زیادی در عرصه مبارزات سیاسی داشتند و حمایت انتقادی از جمهوری اسلامی جزء رفتارهای این مرجع تقلید بود. ایشان بسیار بر برخورد صادقانه با مردم تأکید داشتند و معتقد به اخلاقی‌سازی سیاست بود؛ نه این‌که از سیاست رنگ بگیرد. شخصیت بزرگ ایشان در جهات متعدد قابل توجه بود که یکی از این ابعاد تأکید ایشان بر شفافیت و صداقت با مردم بود.

دکتر شفیعی با بیان این مطلب که با دیدگاهی جامعه‌شناختی، حکومت پدیده‌­ای است با دو منظر و چهره مثبت و منفی، افزود: حکومت در معنا و چهره منفی به‌معنای انباشت قدرت، ثروت، شوکت و همه مواهب مادی در یک‌­جا و در اختیار قرار گرفتن این مجموعه در اختیار افراد و گروه‌های مشخصی که به مفاسد و اعمال ضداخلاقی دچارند که این چهره از حکومت به شکل تجربی در قرآن بازتاب یافته و مورد نقد قرار گرفته است. با این‌­حال، هم به نظر جامعه‌شناسان و هم از دیدگاه قرآن، حکومت با وجود تمامی مفاسدش، امری ضروری است و در سایه حکومت، امنیت، رفاه ایجاد می‌شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید با اشاره به این‌که حکومت چهره‌ی عمومی نیز دارد که همان چهره فایده‌خیز آن‌ است، به مسأله حکومت در ایران پرداخت و خاطرنشان کرد: سیاست در ایران قدرتمند است و حکومت با چهره‌­ی خصوصی بر چهره‌­ی عمومی آن غلبه داشته و همواره هم­ردیف استبداد بوده و بازی سیاسی فرصت‌طلبانه و اقتدارگرایانه حکومت با این چهره، دنبال شده است.

او با بیان این نکته که انقلاب ـ به‌­عنوان پدیده­‌ای که به هنگام بیماری لاعلاج در جامعه رخ می‌­دهد ـ مانند حکومت پدیده‌ای است دوچهره که یکی چهره حامل هزینه انقلاب است و دیگری چهره دارای دستاوردهای مثبت، افزود: انقلاب ایران با آگاهی مردم و برای غلبه بر مشکلاتی که حکومت‌­ها و سیاست‌های قبل از انقلاب ایجاد کردند، انجام شد.

دکتر شفیعی گفت: آیت‌ﷲ اردبیلی در مسأله سیاست، رهیافت فرهنگی داشت و مانند تمام فرهنگ‌­گرایان تلاش می‌کرد منطق فرهنگ را بر سیاست اعمال کند و معتقد بود این منطق به سایر حوزه‌­ها نیز تعمیم‌پذیر است و انسان می‌تواند با تکیه بر عقل و تمایلات دیگرخواهانه پا به عرصه سیاست گذارد.

شفیعی با ذکر این مطلب که ایشان در بعد سیاست عملی و نظری نظرات قابل توجهی داشتند عنوان کرد: وی روحانی‌­ای بود که نسبت به سرنوشت سیاسی کشور دغدغه‌ داشت و از همین رو سیاست و سیاست‌ورزی را مورد توجه قرار داد. وی با تمایل به سالم‌سازی مناسبات سیاسی از طریق حاکم‌کردن اخلاق و پرهیز از خودمحوری و انحصارطلبی، به دنبال اجرای عدالت در جامعه با محوریت احکام اسلامی به‌­عنوان منبع اصلی در همه بخش‌­های زندگی به‌ویژه در بخش قضا بود.

بررسی مبانی دینی رأی اکثریت در دیدگاه آیت‌ﷲ‌العظمی موسوی اردبیلی

در ادامه این نشست دکتر یوسف خان­‌محمدی، عضو هیأت علمی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه مفید  به بیان دیدگاه‌­های قرآنی آن مرحوم درباره‌ی رأی اکثریت پرداخت و گفت: آیت‌­ﷲ اردبیلی از یک منظومه سیاسی منسجمی برخوردار بودند و یکی از امتیازهای ویژه ایشان، علاوه بر اجتهاد مسلم، عمل سیاسی موفق و انتصاب‌های گوناگون در پست‌ها و جایگاه­‌های حساس نظام بوده است. وی افزود: آیت‌­ﷲ موسوی اردبیلی کتب شیعه را مشی اعتدال و میانه‌روی می‌­دانست و به نقش مخرب منافقین در جامعه توجه و اهتمام ویژه‌­ای داشت.

دکتر خان‌­محمدی با اشاره به چرایی پذیرش رأی اکثریت از دید این مرجع تقلید که با دیدی قرآنی بحث شده است افزود: زیرساخت‌های هویتی جامعه ایران و اکثر کشورهای اسلامی در سه جریان قابل دسته‌بندی است: اولین دسته‌­ که یکی از بنیادی‌ترین پایه‌های هویتی مسلمین است، اسلام‌گرایی است؛ دومین دسته، ناسیونالیسم یا ایران‌گرایی و سومین دسته که در دویست سال اخیر نمود یافته، بحث تمدن غرب با جاذبه‌هایی که دارد است و اگر بخواهیم جامعه به یک مسیر اعتدالی حرکت کند باید میان این سه مقوله ارتباط صحیحی ایجاد کنیم.

او با بیان این‌که در حکومت پهلوی به  ایران‌­گرایی و غرب‌گرایی توجه بیشتری شد و نتیجه‌­اش توجه و اقبال بیشتر مردم به‌سوی اسلام بود، افزود: نخستین فردی که در تلاش تعدیل بین حس ایران­‌خواهی با غرب‌گرایی با اسلام‌گرایی بود، مرحوم نائینی است که بعد از او جریانات مختلفی از جمله جریان قرآن‌­گرایان پدید آمد که آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی نیز ازجمله  افراد برجسته این جریان است. خان­‌محمدی ادامه داد: ازجمله عقاید جریان قرآن‌گرایان این است که ورود به حوزه عمومی جامعه مانند عرصه سیاست منوط به اجازه تمام افراد آن حوزه است و در روزگار فعلی نیز این اجازه بارأی‌گیری انجام می‌شود و قابل دست­یابی است. وی  با تأکید بر اهمیت نظریه شورا و عمل به این توصیه ارزشمند الهی در امور سیاسی ادامه داد: وقتی موضوع مدیریت جامعه از منظر قرآن کریم بررسی می‌شود، چاره‌ای جز ارجاع به آیات سوره مبارکه شورا نیست و از دیدگاه آیت‌ﷲ اردبیلی نیز جامعه مطلوب قرآنی تحقق پیدا نمی‌کند، جز به‌صورت شورایی و پای­بندی به فکر جمعی.

این دانش‌آموخته حوزه با بیان این‌که هدف جریان راه سوم در کشورهای اسلامی، ارائه تفاسیر اجتماعی از اسلام در مقابل جریانات مارکسیست غربی بود و بسیاری از شخصیت‌های برجسته و تأثیرگذار کشورهای اسلامی در منطقه متأثر از این اندیشه هستند، افزود: مرحوم آیت‌­ﷲ موسوی اردبیلی از جمله اشخاص معتقد به این جریان بود.

دکتر خان‌محمدی با بیان جایگاه قوانین مجلس شورای اسلامی در تفکر سیاسی حضرت آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی گفت: قوانین مجلس شورای اسلامی در صورتی حکم شریعت است که نمایندگان مجلس شورای اسلامی با آزادی کامل قانون‌گذاری نمایند و این نمونه‌ای از اندیشه شورا و تفکر جمعی است. هم­چنین وی معتقد است جز چهارده معصوم، تمام مسئولین احتمال و امکان خطا دارند و نباید با توجیه عصمت اکتسابی، باب انتقاد را مسدود کنیم. دکتر خان‌­محمدی با بیان این‌که برخی تلاش می‌کنند با این شبهه که خداوند برای انتخاب انبیای خود و رسولانش انتخابات برگزار نکرد، جلوی رأی اکثریت را بگیرند افزود: آیت‌ﷲ اردبیلی در پاسخ فرموده است که به نظر من رأی اکثریت دارای مبانی قرآنی است و باید متبع باشد و اگر جامعه‌ای بخواهد مطلوب باشد باید با رأی اکثریت همراه شود.

چگونه ممکن است کسی خود را در امر حکومت مادام‌العمر بداند؟ از دید آیت‌ﷲ اردبیلی جامعه مطلوب محقق نمی‌شود مگر این‌که با حکومت شورایی همراه باشد. البته شورا این نیست که جامعه شکل بگیرد و بعداً تصمیم بگیرد؛ بلکه ایشان معتقدند تداوم جامعه به مراجعه به فکر جمعی و شورا براساس مبانی قرآنی است.

این پژوهش­گر با بیان این نکته که اگر نگاهی به آثار قرآنی مرحوم موسوی اردبیلی و تفسیرهای ایشان داشته باشیم، متوجه می‌­شویم که مفهوم اساسی‌ای که ایشان برای توضیح جامعه سیاسی مطرح کرده، مفهوم «امت» است افزود: واژه امت، کلمه و مفهوم مطلوب و اساسی است که ایشان برای استفاده از مفهوم حکومت و سیاست بهره برده. ایشان همچنین مؤلفه‌های اساسی جامعه مطلوب سیاسی را نیز در قرآن ­کریم برجسته و مطرح می‌کنند؛ هرچند که قرآن کتاب سیاست، اقتصاد و فرهنگ نیست و صرفاً آموزه‌هایی در قرآن کریم در این  زمینه‌ها وجود دارد؛ به‌عبارت دیگر شکل حکومت در قرآن مطرح نشده که مثلاً  ریاستی یا پارلمانی باشد؛ بلکه متفکران باید با عقل و آموزه‌های قرآنی، نحوه حکومت را تبیین ‌کنند. خان‌­محمدی افزود: وقتی در موضوع قطع شیردهی زن امر بر مشورت زن و مرد شده است، چگونه ممکن است کسی خود را در امر حکومت مادام‌العمر بداند؟ از دید آیت‌ﷲ اردبیلی جامعه مطلوب محقق نمی‌شود مگر این‌که با حکومت شورایی همراه باشد. البته شورا این نیست که جامعه شکل بگیرد و بعداً تصمیم بگیرد؛ بلکه ایشان معتقدند تداوم جامعه به مراجعه به فکر جمعی و شورا براساس مبانی قرآنی است.

وی افزود: حضرت آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی توجهی خاص به علم تاریخ داشت؛ در حالی که این نوع نگاه در دیدگاه بسیاری از مفسران به جز ابن خلدون مغفول بوده است. فایده مهم علم تاریخ آن است که به مفسر کمک می­‌کند تا هم مقتضیات زمان حاضر را در نظر بگیرد و هم مقتضیات زمان نزول را؛ اگر این مسأله مهم را مد نظر قرار ندهیم، نحله‌­هایی هم­چون سلفی‌­ها به‌وجود می‌­آیند.

این استاد دانشگاه با بیان برخی ویژگی‌های جامعه مطلوب قرآنی از دیدگاه مرحوم آیت‌ﷲ اردبیلی، تأکید کرد: مرحوم آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی با استفاده از مبانی قرآنی، جامعه مطلوبی را در نظر گرفته و برای رسیدن به این جامعه مطلوب نیز آسیب‌شناسی‌های لازم را مطرح کرده. اعتدال و قانون‌گرایی ویژگی اصلی چنین جامعه‌ای است. وی افزود: توجه به سرمایه اجتماعی و حفظ اعتماد و امید مردم نسبت به حکومت، قانون‌مداری و عمل به قانون، شریعت و اسلام‌سازی قوانین سیاسی حکومت، حقوق بشر و اعتدال و میانه‌روی ازجمله مهم‌ترین و عمده‌ترین مواردی است که در جامعه مطلوب و قرآنی آیت‌ﷲ موسوی اردبیلی مورد توجه است؛ هم­چنین بحث منافقین، جهاد و امنیت نیز از دیگر شاخص‌های جامعه مطلوب قرآنی در اندیشه ایشان است.

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید با ذکر این نکته که مرحوم آیت‌­ﷲ موسوی اردبیلی ذیل بحث امت، به موضوع خانواده پرداخته و اساس جامعه را نظام خانواده دانسته، افزود: آیت‌ﷲ اردبیلی اساس جامعه را خانواده می‌دانست و معتقد بود خانواده برای ایجاد تفکر شکل‌ گرفته و در این‌ بین نیز به‌ تساوی حقوق زن و مرد معتقد است.

خان‌محمدی افزود: آن مرجع بزرگ در اکثر آثارش، اخلاق را به‌­عنوان یکی از مهم‌­ترین موضوعات در جامعه مطلوب سیاسی خود مطرح کرد و تأکید فراوانی بر صداقت داشت و از مسؤلین می‌­خواست هنگام صحبت با مردم صداقت خود را ازدست ندهند. ایشان به بازسازی اخلاقی نیز بسیار توجه داشتند و آن را کلید توسعه می­‌دانستند. هم­چنین  صداقت و راست­گویی را نقطه امید پیشرفت جامعه دانسته و بیان می‌­کردند: اگر صداقت و راستی از بین برود بزرگ‌ترین سرمایه اجتماعی حاکمان از بین خواهد رفت. ایشان عامل اصلی تضاد بین دولت و ملت را عدم صداقت در جامعه می‌­دانستند و معتقد بودند اعتدال و میانه‌­روی، مبانی قرآنی دارد و افراط و تفریط به مثابه خارج‌شدن انسان از گوهر انسانیت است.

نویسنده­‌ی کتاب «تفسير سياسی قرآن در ايران معاصر» با بیان این نکته که ایشان به دنبال جامعه مطلوب قرآنی با تکیه بر برداشتشان از مفهوم امت بودند، افزود: از دیدگاه آیت‌­ﷲ موسوی اردبیلی جامعه مطلوب تحقق پیدا نمی‌­کند مگر با حکومت شورا و پایبندی به فکر جمعی بر مبنای قرآن. آن مرجع عظیم­‌الشان معتقد بود که تخطی از قانونی که توسط مجلسی که با آزادی کامل و با رأی مردم، نمایندگان آن انتخاب شده‌اند حرام است؛ همان‌طورکه نباید بحث معصومیت مسئولان را مطرح کنیم تا راه‌­های انتقاد به آن‌ها بسته شود.

رده‌های مرتبط

پاسخ دهید