کتاب « سیری در منابع شیعی تاریخ ائمه(ع) از اربلی تا مجلسی » به قلم دکتر غلامحسن حسین‌زاده شانه‌چی، از جدیدترین کتبی است توسط پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامیِ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،(پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام) منتشر گردیده است.
توصیف کتاب:
بررسی و شناخت تاریخ و زندگانی امامان معصوم(ع) مبتنی بر شناخت آثار و کتابهایی است که در این باره نوشته شده است. این آثار از مراتب مختلفی برخوردار بوده و ارزش و اعتبار هر کدام با دیگری متفاوت است. این اثر ارزشمند به معرفی و بررسی بخشی از این آثار در محدوده زمانی قرن هفتم تا دوازدهم هجری قمری می پردازد و نمای کلی هر یک را بیان می کند. این دوره که عصر میانی تاریخ اسلام و تشیع است، از زمان اربلی مؤلف کشف الغمه تا زمان علامه مجلسی را در بر می گیرد. نویسنده بیان می کند که انتخاب این قلمرو زمانی بدین جهت است که نویسندگان دیگری به بخش های دیگر پرداختند.
سیره نگاری از همان قرون نخستین اسلامی و با تدوین سیره رسول خدا(ص) آغاز گردید و بعدها نگارش سیره شخصیت های اسلامی نیز بدان افزوده شد، از جمله سیره امامان شیعه(ع) نویسندگان شیعه و اهل سنت از قرن دوم هجری تا به حال، کتاب های بسیاری در این باره تألیف کرده اند که برخی به طور کامل به شرح زندگی ائمه می پردازند و گروهی که به طور ضمنی در میان مطالب متنوعشان به این موضوع توجه کرده اند. اثر حاضر به بررسی آثار مذکور از نیمه قرن هفتم تا نیمه قرن دوازدهم هجری قمری می پردازد، دوره تاریخی ای که آغاز و پایانش تقریبا همزمان است با زندگانی دو نویسنده تأثیرگذار در این مبحث یعنی علی بن عیسی اربلی(درگذشته ۶۹۳ق) و علامه محمدباقر مجلسی(درگذشته ۱۱۱۱ ق). اهمیت این دوره تاریخی از آن جهت است که دوازده امامیان تحت تأثیر شرائط پدید آمده بر اثر تحولات سیاسی در سرزمین های شرقی اسلامی، به تدریج فعالیت های سیاسی و فرهنگی خود را توسعه دادند و تا اواسط این دوران یعنی نیمه قرن دهم هجری به نیرویی قدرتمند در منطقه تبدیل شدند و منشأ تحولات فرهنگی بسیاری در حوزه های درون دینی و برون دینی از جمله در نگارش سیره ائمه گردیدند.
کتاب پیش رو به دنبال آن است که نخست با معرفی منابع مربوط به زندگانی دوازده امام در دوره زمانی مورد نظر، شناختی کلی به لحاظ شکل و محتوا از آنها به دست دهد و با بررسی این آثار، میزان تغییرات شکلی و محتوایی آنها را معلوم سازد تا از این طریق ارزش و اعتبار این آثار نسبت به کتاب های متقدم روشن گردد. در این کتاب، به کتاب های تاریخ، سیره و مناقب توجه شده است. همچنین از منابع و آثاری که به زندگانی یک یا چند امام پرداخته اند و اصطلاحا تک نگاری محسوب می شوند، پرداخته نشده است. در این پژوهش، از منابع و مآخذ متنوعی شامل تألیفات کهن و تحقیقات جدید استفاده شده است. از آنجا که یکی از اهداف این کتاب بررسی کتاب های سیره و مناقب بر مبنای منابع متقدم است، طبیعی است که به این منابع مراجعه شود. مهم ترین این منابع: بصائرالدرجات نوشته محمدبن حسن صفار(ق سوم هجری)؛ اصول کافی نوشته محمدبن یعقوب کلینی(درگذشته ۳۲۹ ق)؛ الارشاد فی معرفه حججﷲ علی العباد نوشته شیخ مفید(درگذشته ۴۱۱ ق)؛ نوادرالمعجزات منسوب به طبری شیعی(قرن ۴ ق)؛ اعلام الوری و تاج الموالید نوشته فضل بن حسن طبرسی(درگذشته ۵۴۸ ق ) و… .
در بخش تحقیقات جدید، آثاری چون: الذریعه الی تصانیف الشیعه تألیف آقابزرگ تهرانی؛ معجم ما کتب عن الرسول و اهل بیته و… و همچنین فهرست ها بویژه فهرست های نسخه های خطی سهم فراوانی در شناسایی تألیفات مورد نظر داشتند: فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیتﷲ مرعشی؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی و… همچنین کتاب های تاریخ ادبیات فارسی چون: تاریخ ادبیات در ایران نوشته ذبیح ﷲ صفا و…
ساختار کتاب:
نویسنده کتاب را در سه فصل به نگارش در آورده است. در فصل اول که به ویژگی ها اختصاص دارد به مباحثی چون اهداف و انگیزه های تدوین سیره امامان؛ ویژگی های صوری و ویژگی های محتوایی پرداخته است. در فصل دوم که به معرفی و بررسی منابع قرن هفتم تا دوازدهم اختصاص دارد، کتاب های چاپ شده(عربی، فارسی)، نسخه‌های خطی(عربی، فارسی)، کتاب های مفقود(عربی، فارسی) این سده ها را مورد بررسی قرار داده است و در نهایت در فصل سوم که به نقد و تحلیل منابع این دوره اختصاص دارد، متن و منابع را مورد نقد قرار داده است و در نهایت تحلیل و توضیح پرداخته است.
نویسنده در فصل اول بیان می دارد اغلب تألیفات سده های دوم تا هفتم هجری منابعی‌اند که نویسندگان قرون هفتم تا یازدهم هجری آنها را به کار گرفته اند و به آنها استناد کرده اند و گاه آنها را ترجمه یا تلخیص کرده اند؛ بنابراین درک بهتر عملکرد این نویسندگان، منوط به آگاهی از آثار متقدم است. ایشان اهداف و انگیزه های تدوین سیره امامان را در سه بخش می داند: ۱. تاریخ نگاری: به نظر می رسد نخستین کتاب هایی که درباره سیره و تاریخ امامان و به سبک تک نگاری پدید آمدند، بیشتر جنبه اطلاع رسانی و گزارشگری داشتند و ویژگی خاص این آثار، ارائه گزارش ها و اخباری معمولا فشرده و مختصر درباره شخصیت و زندگی امامان است. کتابهایی چون: مولد امیرالمومنین(حفص بن بختری)؛ صلح الحسن(عبدالرحمن بن کثیر هاشمی)؛ مقتل الحسین(ابراهیم بن اسحق نهاوندی) و… ۲. شناخت ائمه: غیر از انگیزه تک نگاری در آثار، شناخت کلی از امامان شیعه به عنوان پیشوایان دین هدف دیگر نویسندگان بوده است. و معمولا نویسندگان در این بخش به ذکر مشخصات کلی تک تک ائمه مقید بودند. کتاب هایی چون: انساب الائمه و موالیدهم؛ تاریخ الائمه(محمدبن احمد بن ابی ثلج کاتب بغدادی)؛ تاج الموالید(فضل بن حسن طبرسی) و… ۳. اثبات امامت: اثبات اینکه ائمه تنها امامان برحق‌اند و پیروی از ایشان بر همه واجب است نیز، از دیگر انگیزه ها بوده است. کتاب هایی چون: الخرائج والجرائح(قطب الدین راوندی)، مناقب آل ابی طالب(محمدبن علی بن شهرآشوب مازندرانی) و…
مولف در ادامه به ویژگی های صوری نظیر تعداد تألیفات، نقش رجال سیاسی، زبان تألیف، شیوه تدوین و ویژگی های محتوایی نظیر خلاصه سازی، منظومه نویسی و مصائب نویسی پرداخته است.
نویسنده در فصل دوم که آن را به دو مبحث و دوره قرن هفتم تا دهم و قرن دهم تا دوازدهم تقسیم کرده است بیان می دارد در دوره اول، کتابهای چندی درباره سیره ائمه شیعه و فضائل و مناقبشان نوشته شده است که البته تعداد آنها در مقایسه با آثار پدید آمده در قرن های پنجم و ششم هجری، کاهش چشمگیری را نشان می دهد. این امر دلائل خاص خود را دارد که به تحولات سیاسی و اجتماعی دوره مورد نظر و وضعیت شیعیان در این قرون باز می گردد. در میان آثار مذکور برخی پس از تصحیح و تنقیح، چاپ و منتشر شده اند و شمار دیگری، همچنان به صورت نسخه های خطی در کتاب خانه های مختلف موجودند. مولف کتاب های این دوره اینگونه بررسی می نماید: الف) کتاب های چاپ شده: به زبان عربی: ۱. الدرالنظیم فی مناقب‌الائمه ﷲامیم نوشته جمال الدین یوسف‌بن‌حاتم شامی از دانشمندان شیعی قرن هفتم؛ ۲. کشف‌الغمه فی معرفه‌الائمه نوشته علی‌بن‌عیسی اربلی از دانشمندان بزرگ شیعی قرن هفتم: لازم به ذکر است کتاب هایی که اربلی از میان آثار اهل سنت از آنها در کتابش استفاده کرده بالغ بر سی اثر است که نویسنده آنها را در کتاب بر اساس موضوع تقسیم بندی کرده است(جهت مطالعه بیشتر، مراجعه به کتاب توصیه می گردد)؛ ۳. المستجاد من کتاب‌الارشاد که خلاصه ارشاد شیخ مفید است؛ و به زبان فارسی: ۱. راحه‌الارواح و مونس‌الاشباح نوشته حسن شیعی سبزواری؛ ۲. مناقب‌الطاهرین نوشته عمادالدین حسن‌بن‌علی طبری از فقیهان معاصر با خواجه نصیرالدین طوسی و محقق حلی. ب) نسخه های خطی: در نسخه های خطی موجود از دوره مورد نظر، کتابی به زبان عربی یافت نشد. برخی از کتب فارسی این دوره: ۱. احسن‌الکبار فی مناقب‌الائمه‌الاطهار تألیف محمدبن‌ابی زیدبن عربشاه ورامینی علوی؛ ۲. ترجمه کشف‌الغمه تألیف ابوسعید حسن‌بن‌حسین سبزواری. ج) کتاب های مفقود: ۱. اسرارالائمه تألیف رجب بن‌محمدبن رجب برسی عاملی؛ ۲. بعض سیرالائمه نویسنده گمنام؛ ۳. بهجه‌المباهج نوشته حسن سبزواری؛ ۴. تاریخ‌الائمه نوشته جمال‌الدین احمدبن‌محمدبن فهد حلی؛ ۵. تاریخ الائمه نوشته احتمالا عمادالدین طبری؛ ۶. سلوه‌الاحزان نوشته حمدبن ابی‌القاسم‌بن صلاح؛ ۷. مناقب‌العتره نوشته احمدبن فهد حلی.
نویسنده کتابهای دوره دوم(سده دهم تا دوازدهم) را نیز مورد بررسی تفصیلی قرار داده است. الف) کتابهای عربی چاپ شده: ۱. بحارالانوار نوشته محمدباقر مجلسی؛ ۲. التتمه(السمه) فی معرفه‌الائمه نوشته سیدتاج‌الدین‌بن علی بن احمد حسینی عاملی؛ ۳. حلیه‌الابرار فی احوال محمد و آله‌الاطهار تألیف سیدهاشم بن سلیمان بحرانی؛ ۴. عوالم العلوم والمعارف والاحوال من الآیات والاخبار والاقوال نوشته عبدﷲبن‌نورﷲ بحرانی؛ ۵. کاشف‌الغمه فی تاریخ‌الائمه تألیف میرزا محمدبن‌محمدرضا قمی؛ ۶. مدینه‌المعاجز تألیف سیدهاشم بحرانی؛ ۷. ینابیع‌المعاجز تألیف سیدهاشم بحرانی؛ ب) کتاب های فارسی چاپ شده: ۱. انیس‌المومنین تألیف محمدبن‌اسحاق‌بن محمد حموی ملقب به فاضل‌الدین؛ ۲. تاج‌المناقب فی فضائل الائمه الاثنی عشر نوشته کمال‌الدین حسین بن شرف‌الدین عبدالحق اردبیلی معروف به الهی اردبیلی؛ ۳. تذکر‌ه‌الائمه تألیف محمدباقربن محمدتقی لاهیجی؛ ۴. ترجمه‌الارشاد یا تحفه سلیمانیه نوشته شیخ مفید؛ ۵. ترجمه‌المناقب به قلم علی بن حسن زواره‌ای؛ و جلاءالعیون و ریاض الابرار. ج) نسخه های خطی عربی: ۱. تحفه‌الابرار فی مناقب ابی‌ائمه‌الاطهار نوشته حسین بن مساعد حسینی حائری؛ ۲. سیرالائمه؛ ۳. فضائل‌الائمه و فضائل اهل بیت نوشته محمدبن علی مقری کاشانی. د) نسخه های خطی فارسی: ۱. انوارالسرائر و مصباح‌الزائر نوشته سیدولی‌بن‌نعمه ﷲ حسینی حائری؛ ۲. ترجمه کشف‌الغمه؛ ۳. فوحات القدس یا فوائد‌المسک؛ و… . ه) کتابهای مفقود عربی: ۱. الابتلاء والاختبار فی مصائب الائمه الاطهار؛ ۲. بحرالمناقب؛ ۳. تاریخ الائمه و… . و) کتابهای مفقود فارسی: ۱. اشرف المناقب تألیف سیدمحمد اشرف بن عبدالحسیب علوی حسینی موسوی اصفهانی.
نویسنده در فصل سوم که به نقد و تحلیل منابع این دوره اختصاص دارد. ابتدا متون را نقد می نماید، که شامل نقد اخبار معارض با اصول دینی یا احکام شرعی؛ نقد اخبار معارض با واقعیات تاریخی؛ نقد اخبار مخالف با اندیشه شیعیه؛ تأکید بر صحت اخبار؛ تصحیح روایات؛ نقد آرای متقدمان؛ نقد سندی روایات و پس از نقد منابع به تحلیل و توضیح می پردازد، که شامل شرح لغات، توضیح ابهام روایات، توضیحات تاریخی، توضیحات جغرافیایی، بحث های اعتقادی و تعلیل روایات می باشد.
کتاب شناسی:
غلامحسن حسین‌زاده شانه‌چی، « سیری در منابع شیعی تاریخ ائمه(ع) از اربلی تا مجلسی »، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی(پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت ع)، چاپ اول: زمستان ۹۴ ، قیمت: ۱۶۰۰۰ تومان
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
