جدیدترین اثر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با عنوان «گونه‌شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم» به قلم عبدالوهاب فراتی منتشر شد. با توجه به آنکه تحولات نظام دینی در ایران وابستگی بسیاری به تحولات فکری در میان حوزه‌های علمیه دارد و در واقع این روحانیت است که به سرشت و ماهیت نظام سیاسی در ایران جهت می‌دهد و در بالندگی آن نقش ایفا می‌کند، لذا مولف سعی داشته که در این اثر، تفکر سیاسی روحانیت حوزه علیمه قم درباره نظم دینی در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی را بررسی کند.
توصیف کتاب
در حالی که روحانیت در سال‌های قبل از انقلاب، یا از تشکیل حکومت دینی به زعامت فقیه حمایت می‌کرد و یا به نظریه تعطیل قائل بود، به برکت تاسیس دولت دینی، نظریه دوم به حاشیه رفت و در این دوره، برداشت‌ها از سرشت دولت و ساختار پیشنهادی دولت به آنچنان تنوعی رسید که عملا روحانیت را از درون به گونه‌ای متفاوت صورت‌بندی کرد. اینکه چه نگره‌هایی سبب چنین تنوعی درباره نظم دینی شده، سوال اصلی این پژوهش است.
به اعتقاد مولف، روحانیت بر حسب چهار نگرش (سنتی/ غیرسنتی و سلبی/ ایجابی) به برداشت‌های متفاوتی از نظم سیاسی دست یافته که در این اثر مورد تبیین قرار می‌گیرد.
در این اثر به غیر از روش استقرا و قیاس که اغلب استدلال‌های این رساله بر آن استوار است، به طور تکنیکی با رویکردی زبان‌شناختی و تفسیری از دو روش دیگر آزادانه بهره برده است. ضمن آنکه، پژوهش حاضر ناظر به «توصیف» تبیین‌های روحانیون درباره امر سیاسی است.
ساختار کتاب
کتاب حاضر از چهار فصل و نتیجه‌گیری تشکیل شده است: فصل اول: کلیات و تمهیدات نظری، فصل دوم: روحانیت و تحول در اندیشه، فصل سوم: روحانیت و نظم‌های سیاسی کانونی، فصل چهارم: درهم‌ریختگی‌های نظری یا برش‌های طولی در حوزه علمیه قم.
فصل اول: کلیات و تمهیدات نظری
فصل اول که به مباحث مقدماتی و تمهیدی می‌پردازد، از شش گفتار تشکیل شده است. مولف در این فصل، ضمن تقریر موضوع، به صورت‌بندی روحانیت پیش از انقلاب اسلامی می‌پردازد. روحانیون محافظه‌کار شامل آخوندهای درباری، ولایتی‌ها و خشک‌مقدس‌ها و روحانیون مصلحت‌اندیش، روحانیون اصلاح‌طلب، روحانیون انقلابی شامل روحانیون سیاسی، مبارزین فرهنگی، از جمله صورت‌بندی‌های روحانیت پیش از انقلاب بودند.
مولف همچنین در ادامه، تکثر میان روحانیتِ پس از انقلاب را با الگوگیری از سید عباس صالحی، به تکثرهای چهارگانه پیرامون رویارویی روحانیت با مدرنیته و مسائل جدید، تکثر برخاسته از تعامل روحانیت با انقلاب و نظم سیاسی برآمده از آن، تکثر برخاسته از مسائل صنفی روحانیت و حوزه‌های علمیه، و تکثرهایی که ریشه در تبار و پیشینه روحانیت دارند تقسیم می‌کند.
گونه‌شناسی موجود از روحانیت کنونی در ایران، تبیین منطق و چارچوب نظری پژوهش، روش و متدلوژی بحث، تبیین مفاهیمی چون گونه/ جریان/ مکتب، فکری- سیاسی، امر سیاسی/ سیاست/ نظم سیاسی، سنتی/نواندیش/ متجدد، و ایجابی/ سلبی از دیگر مباحث این فصل را تشکیل می‌دهد.
فصل دوم: روحانیت و تحول در اندیشه
مولف در این فصل، با بیان اینکه تحول، عنوان عامی است که شامل همه عرصه‌های اندیشگی از جمله سیاست می‌شود، رسالت پژوهش فوق را به بررسی تحول حوزه و روحانیت در تفکر سیاسی، تقلیل می‌دهد. مولف در این فصل کوشیده است بازتاب انقلاب را در متن تحولات فکری سیاسی حوزه‌های علمیه پیگیری نماید. از همین رو، وی از طریق بازنگری شماری از وقایع و گفتگوهای سیاسی و غیرسیاسی در حوزه قبل و بعد از انقلاب، تصویری اجمالی از تحول فکری و نیز چشم‌انداز کلی آن در میان روحانیون این دوره، ارائه کرده است.
به اعتقاد مولف، به رغم موانع و محدودیت‌هایی که فراروی مباحث فکری به ویژه گفتگوهای سیاسی حوزه وجود دارد، تفکر روحانیت به ویژه در ساحت دانش‌هایی مثل فلسفه سیاسی و فقه سیاسی بارور گردیده است.
ارائه سیمای کلی حوزه علمیه قم در دوره جدید، از جمله مباحث این فصل است. مولف با اشاره به انفعال سیاسی در زمان حیات آیتﷲ حائری و علاقه روحانیت به تداوم آن، به طرح ایده «حکومت اسلامی» قبل از طرح ولایت سیاسی فقیهان پرداخته است. پی بردن روحانیت به ماهیت دولت مدرن ایجاد شده توسط رضاخان، از دیگر تحولات بررسی شده توسط مولف است که به اعتقاد مولف، روحانیت را قانع کرد که اجرای شریعت تنها از مسیر تشکیل حکومت میسر است و لذا تاسیس دولت از باب مقدمه واجب دیگری مثل اقامه احکام شریعت، واجب بود.
در ادامه این فصل، مولف به تنوع و تکثر موجود در حوزه علمیه قم می‌پردازد. مباحث تاریخمند روحانیت همچون جریان تقریبی و جریان ولایتی‌ها، تقابل عقل‌مداران و نقل‌گرایان، از جمله این تکثرهاست.
تکثر روحانیت و رویارویی با مدرنیته از دیگر تکثرهای حوزه است که شامل مخالفین تجدد می‌شود؛ جریانی که با نگاهی نقادانه و خردورزانه به میراث اسلامی، می‌خواهد دین را عصری کند و جریانی که با تکیه بر الزام‌های زمان و مکانی، سعی دارد که تفکر دینی را با برخی از ارکان تجدد به هم‌نهادی برساند.
تکثر در رویکرد روحانیت نسبت به انقلاب اسلامی و نظم سیاسی و تکثر روحانیت نسبت به حوزه علمیه قم و مسائل صنفی روحانیت، شامل دیدگاه‌های دولت‌محور و حوزه‌محور، از دیگر تکثرهای مورد نظر مولف است.
فصل سوم: روحانیت و نظم های سیاسی کانونی
در این فصل که قلب پژوهش فوق را تشکیل می‌دهد، مولف در ابتدا مراد خود از کانونی بودن نظریات را توضیح می‌دهد و تصریح می‌کند که منظور، نظریه‌هایی است که در محدوده هنجارها، رویه‌ها و سنت‌های حاکم بر حوزه علمیه تولید می‌شود و به آن سنت‌ها و ارزش‌ها همواره وفادار می‌ماند.
اولین دسته، بی‌توجهی به امر سیاسی و بلاشرط شدن نظم سیاسی است که از نظر این دسته، روحانیت در نفی و اثبات امر سیاسی، نگرش تئوریک ندارد. اراده معصومانه و مدینه فاضله مومنان، از جمله مختصات این دسته است.
دسته دوم، شامل افرادی می‌شود که به امر سیاسی توجه دارند و لذا قرائت‌های مختلفی از نظم دینی ظهور و بروز پیدا می‌کند و در واقع، چهار گونه نظریه‌پردازی شکل می‌گیرد. البته مراد از توجه، لزوما موافقت با نظم سیاسی موجود یا لزوم برقراری نظم خاصی نیست، بلکه صرفا به معنای آن است که این مسئله تبدیل به دغدغه فکری آنان شده است.
نظریه‌پردازان سنتی/ سلبی، گروهی از عالمان دینی‌اند که نظم سیاسی را در همان مفهوم نظم سلطانی تحلیل می‌کنند، اما چون در راس آن معصوم را مشاهده نمی‌کنند، به معطل ماندن آن در سال‌های پیش از ظهور رای می‌دهند. نظریه شیخ انصاری در کتاب المکاسب و نظریه مرحوم سید احمد خوانساری در این دسته است.
نظریه‌پردازان سنتی/ ایجابی، که هر چند از منظر نظم سلطانی به تحلیل نظم دینی می‌پردازند، اما بر خلاف گروه پیشین، بر لزوم اقامه نظم دینی تاکید و با نظریه تعطیل، مخالفت می‌ورزند.
مولف در ادامه، نظریه‌پردازان غیرسنتی را نیز به دو گروه ایجابی و سلبی تقسیم می‌کند. وی نظریه‌پردازان سنتی ایجابی را افرادی چون امام و شاگردان ایشان می‌داند که به نوعی حکومت دینی نه در نظم سلطانی، بلکه در نظم‌های مردمی می‌پذیرند و نظریه‌پردازان غیرسنتی سلبی همچون سید احمد قبانچی و محسن کدیور، با استدلال درون‌دینی، اسلام را به دین و حکومت تاویل نمی‌برند و با طرح اسلام مدنی از دولت‌های عرفی حمایت می‌ورزند.
فصل چهارم: درهم‌ریختگی‌های نظری یا برش‌های طولی در حوزه علمیه قم
مولف در فصل چهارم، به نظریات و کرانه‌های حاشیه‌ای حوزه می‌پردازد که بر کانون‌های حوزه‌های شیعی وارد می‌شوند و نه به دلیل درستی‌شان، بلکه به دلیل نقد و ابرامی که بر این کانون‌ها وارد می‌کنند، از اهمیت زیادی برخوردارند.
به اعتقاد مولف، قرآن‌گرایان، گرایش‌های انتقادی و تجددگرایان اسلامی، از جمله کرانه‌های حاشیه‌ای مهم در حوزه‌اند که وی به آنها می‌پردازد.
نتیجه‌گیری
مولف در این بخش، معتقد است که برآیند این پژوهش نشان می‌دهد که مناقشه‌های پیشین روحانیت درباره امر سیاسی وارد مرحله جدیدتری از تفکر سیاسی شده که به فهم ماهیت دولت بازمی‌گردد. در این میان، تنها مکتب سیاسی امام بوده است که سناریوی آن در تعامل اسلام و دولت مدرن در جهان اسلام به پیروزی رسیده است.
کتاب‌شناسی
عبدالوهاب فراتی، گونه‌شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، سال ۹۵، شمارگان: ۳۰۰، قیمت ۳۵ هزار تومان.
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
