اشاره: یکی از مباحث مهم مطرح شده در سخنان مقام معظم رهبری در سفر ایشان به شهر مقدس قم و دیدار با حوزویان، بحث اسلامی‌سازی علوم انسانی و نقش حوزه در این حرکت عظیم بود. با توجه به اهمیت بحث بومی‌سازی و اسلامی‌سازی علوم انسانی و به ویژه نقش مهم و تأثیرگذار حوزه علمیه و روحانیت در این رابطه، در این گزارش، به بررسی نظرات برخی از اساتید و صاحب‌نظران حوزه درباره مسئولیت‌های حوزه در باب اسلامی‌سازی علوم انسانی می‌پردازیم.
تبیین مفهومی علوم انسانی
شاید مهم‌ترین چیز در بدو امر و در مواجهه با بحث بومی‌سازی و اسلامی‌سازی علوم انسانی، تعریف مفهوم علوم انسانی و حوزه‌های دربرگیرنده آن باشد؛ چرا که تا اجماعی در خصوص مفهوم علوم انسانی و قلمروهای ذیل آن حاصل نشود، بحث از بومی‌سازی و اسلامی‌سازی آن، بحثی چندان کارآمد نخواهد بود.
حجت‌الاسلام سید حسین میرمعزی، رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در رابطه با تعریف علوم انسانی می‌گوید: علوم انسانی به مطالعه شئونات و رفتارهای انسان می‌پردازد؛ چه فرد انسان را به صورت خرد در نظر بگیریم و چه جامعه انسانی را به صورت کلان؛ یعنی علوم انسانی، شامل علوم اجتماعی هم می‌شود؛ زیرا علوم اجتماعی در حقیقت، رفتارها و شئونات جامعه اسلامی را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
دکتر محمد علی فتحعلی خانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، با در نظر گرفتن علوم انسانی به معنای علوم اجتماعی معتقد است در نظام دانشگاهی ایران، علوم انسانی به معنای وسیعی به کار می‌رود؛ به گونه‌ای که هم شامل رشته‌هایی چون ادبیات، تاریخ، فلسفه و الهیات می‌شود و هم‌زمان در برگیرنده رشته‌هایی همچون جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، مدیریت، اقتصاد و غیره.
با این همه اما به نظر می‌رسد که دیدگاه‌ها و نظرات مختلفی در باب تعریف علوم انسانی ارائه شده است و تفاوت منظرها و رویکردهای مختلف به این علوم، ناشی از نوع نگاه صاحب‌نظران در رابطه با این مفهوم است.
حجت‌الاسلام دکتر رضائی اصفهانی، رئیس مدرسه عالی قرآن و حدیث مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)، با بیان اینکه برخی از متفکران گفته‌اند «قرن بیست و یک، قرن چالش دین با علوم انسانی است»، اعتقاد دارد چه این پیش‌بینی درست باشد و چه نادرست، ضرورت پرداختن به علوم انسانی را زیادتر می‌کند.
سردبیر مجله قرآن و علم همچنین بر این باور است که قرآن و حدیث در حوزه مباحث علوم انسانی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد که از سه جهت می‌توان به علوم انسانی پرداخت. نخست در حوزه مبانی، دوم در حوزه اهداف و سوم در حوزه روش‌ها؛ زیرا قرآن کریم برای هر سه جهت در علوم انسانی سخن برای گفتن دارد و اهل بیت علیهم السلام هم مطالب بسیاری در این حوزه‌ها فرموده‌اند.
چالش‌ها و دغدغه‌های علوم انسانی در جامعه اسلامی
بعد از اجماع در خصوص مفهوم علوم انسانی و حیطه‌های ذیل آن، مهم‌ترین محور، دغدغه‌ها و چالش‌هایی است که جامعه اسلامی ما در رابطه با علوم انسانی با آن مواجه است. دکتر فتحعلی خانی با بیان اینکه این دغدغه‌ها را می‌توان به دو دسته کلی دغدغه‌های ناشی از تدریس و تدرس این دانش‌ها و نیز دغدغه‌های ناشی از کاربست این علوم تقسیم کرد، به برخی از این دغدغه‌ها اشاره کرده و می‌گوید: اولاً این علوم، حاوی جهان‌نگری و انسان‌شناسی غیر دینی هستند. ثانیاً این علوم به طور آشکار و پنهان، با خود ارزش‌های جامعه مدرن را منتقل می‌کنند. ثالثاً متون این علوم نوعاً برگرفته از تحقیقات انجام‌شده در جوامع غربی و تحقیقات صورت‌گرفته توسط محققان غربی است.
وی آن‌‌گاه با بیان اینکه در به کارگیری علوم انسانی برای شناخت و مهار نهادها و پدیده‌های اجتماعی می‌بایست دو معضل جامعه ایرانی، یعنی موضوع به‌کارگیری خام و بومی‌نشده علوم انسانی و موضوع به‌کارگیری جسته گریخته و موضعی را از هم تفکیک کرد، می‌گوید: به کارگیری علوم انسانی غربی به صورت آماده و بومی‌نشده از یک سو بر معضلات اجتماعی می‌افزاید و از طرف دیگر، ظرفیت‌های علوم انسانی برای جبران آسیب‌های ناشی از کاربست خام آن دانش‌ها مورد بهره‌برداری واقع نمی‌شود.
حجت‌الاسلام میرمعزی نیز چالش‌هایی که علوم انسانی در کشور ما با آن مواجه است را در سه محور خلاصه کرده و می‌گوید: محور اول این است که گفته می‌شود علوم انسانی در کشور ما مبتنی بر مبانی اسلامی نیست که شاید بتوان گفت عمده‌ترین اشکال نیز همین اشکال باشد؛ چرا که علوم انسانی که در کشور و دانشگاه‌های ما تدریس می‌شود دستاورد غرب است. محور دوم، اینکه علوم انسانی ما به‌‌روز نیست؛ بدین‌معنا که تئوری‌ها و نظریاتی که الان در دانشگاه‌های ما در حال تدریس است نظریات سوخته غرب است. و محور سوم اینکه علوم انسانی، مطابق با شرایط جغرافیایی زیست‌محیطی ایران نیست.
مسئولیت‌ها و بایسته‌های حوزه در قبال علوم انسانی
بدون تردید یکی از مهم‌ترین نهادها در خصوص بومی‌سازی و اسلامی‌سازی علوم انسانی، نهاد حوزه است؛ چرا که می‌تواند بر اساس فرمایش مقام معظم رهبری، علوم انسانی را بر اساس قرآن و آموزه‌های اهل بیت علیهم السلام، بازسازی و جهت‌دهی کند. حجت‌الاسلام دکتر رضائی اصفهانی معتقد است حوزه می‌بایست به سمت تخصصی کردن رشته‌های علوم انسانی برود.
به گفته رئیس مدرسه عالی قرآن و حدیث مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)، اولین چیزی که حوزه بدان نیاز دارد، این است که احساس کند چنین چیزی را نیاز دارد و دوم اینکه احساس کند که واقعاً می‌تواند. وی سپس با بیان این مطلب که الان در کشور به نیروهای جوان و طلاب جوان حوزه و تربیت آن‌ها بر اساس نیازهای جامعه نیاز داریم، می‌گوید: مطبوعات حوزوی باید این مسئله را روشن کنند.
حجت‌الاسلام میرمعزی نیز در بحث نقش حوزه و روحانیت در بومی‌سازی و اسلامی‌سازی علوم انسانی معتقد است حوزه باید در راستای اسلامی کردن علوم انسانی گام بردارد و مزیت‌های مطالعاتی و علمی حوزه باید در راستای اسلامی کردن علوم باشد.
رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه با بیان اینکه در مرحله اسلامی‌سازی علوم انسانی، حوزه و دانشگاه می‌توانند تقسیم کار کنند، می‌گوید: حوزه علمیه باید در هر رشته علمی، مبانی اسلامی و عناصر و آموزه‌های اسلامی را بدهد.
وی می‌افزاید: ما باید در این زمینه برنامه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت داشته باشیم؛ به این معنا که در کوتاه‌مدت، نهضت نقد را راه‌اندازی و در میان‌مدت، علوم انسانی را تحلیل، و مبانی غیر اسلامی آن‌ها را استخراج و مبانی اسلامی را جایگزین آن کنیم و در بلندمدت به فکر تأسیس علوم انسانی اسلامی باشیم.
دکتر فتحعلی خانی نیز در بحث مسئولیت‌های حوزه در قبال علوم انسانی با بیان این مطلب که حوزه برای حل این معضلات، ظرفیت بالایی دارد، می‌گوید: استفاده از این ظرفیت بدون فعال شدن سایر نهادها کم‌اثر خواهد بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه معتقد است از آنجا که حوزه علمیه بر اندیشه اسلامی احاطه دارد و برخوردار از قدرت اجتهاد در منابع اصیل اسلامی است، بدون فعال شدن این نهاد، هر اقدامی برای اسلامی‌سازی علوم انسانی ناقص و بی‌نتیجه خواهد بود.
وی می‌گوید: مهم‌ترین کاری که از حوزه علمیه بر می‌آید این است که نظریه علوم انسانی اسلامی را به پیش ببرد.
پوستر: دومین کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی
آپارات
اینستاگرام
توییتر
تلگرام
ایتا
جای خالی خشت اول
در جستوجوی علوم اجتماعی در اندیشه وحیانی
پژوهشهای حوزوی در نگاه رهبری
آیت الله سید عبدالله الغریفی: شورای علمای بحرین، تعطیلشدنی نیست