یکی از اندیشمندان اصولی و فقیهان سده‌ی گذشته، آیت‌ﷲ محمدحسین غروی نائینی مشهور به میرزای نائینی است. میرزای نائینی در محافل علمی حوزوی با مدرسه‌ی اصولی‌اش شناخته می‌شود. تا آنجا که بسیاری از محققان اصولی، حوزه‌ی نجف پس از میرزای نائینی را  نمونه‌ی رشدیافته‌ی دیدگاه‌ها و آرای ایشان می‌دانند.

آیت‌ﷲ نائینی همچنان که یکی از چهره‌های علمی زمان خود شناخته می‌شود، یکی از اثرگذارانِ عرصه‌ی سیاست نیز محسوب می‌شود. ایشان یکی از مشروطه‌خواهانی بود که نقش مؤثری در پیروزی انقلاب مشروطه‌ی ایران ایفا کرد.

میرزای نائینی در راستای تأیید و تقویت مشروطه‌خواهی به بررسی مناسبت مشروطه‌خواهی با مبانی اسلامی روی آورد که نتیجه‌ی پژوهشش را در کتابی به نام «تَنبیهُ الْاُمَّة و تَنْزیهُ المِلَّة فی لُزومِ مَشروطِیَّـةِ الدُولَةِ الْمُنتَخَبَةِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّةِ و تَرْقِیـَةِ الْمُجْتَمَع» منتشر کرد. این کتاب اولین تلاشِ مجدّانه‌ای است که یکی از حوزویان شیعی در عرصه‌ی نظریه‌پردازی سیاسی در دوران جدید انجام داده و به جامعه‌ی شیعیان ارائه کرده است.

با انتشار این کتاب که سال ۱۲۸۸ شمسی ابتدا در بغداد چاپ شد، مشروطه‌خواهی پشتوانه‌ی علمی دینیِ استواری یافت، ولی پس از فراز و فرود مشروطه‌خواهی و سربرآوردن استبداد و سردرگمی حوزویان مشروطه‌خواه، روایت‌ها و تحلیل‌های متفاوتی درباره‌ی این کتاب و دیدگاه مؤلف آن بیان شد. برخی مدعی‌اند که میرزای نائینی در نگاشتن تنبیه الامة خود را گناهکار دانست و از خدا طلب مغفرت نمود و درصددِ جبران برآمد. برخی نیز چنین ادعائی را تکذیب کرده و معتقدند هرچند میرزای نائینی مشروطه‌ای که در میدان رشد یافت را مشروطه‌ی مورد نظر خود نمی‌دانست ولی از جهت مبانی نظری از دیدگاه پیشینِ خویش درباره‌ی مشروطه‌طلبی و توافق آن با مبانی اسلامی دست نکشید.

قدیمی‌ترین گزارش مبتنی بر پشیمان شدن نائینی از مطالب تنبیه الامة که در دسترس است نقل حرز الدین در کتاب معارف الرجال بوده مبنی بر اینکه میرزای نائینی پس از آنکه به عنوان مرجع مشهور شد، دستور داد تا اطرافیانش نسخه‌های این کتاب را جمع کرده و از بین ببرند. حرز الدین از برخی ثقات خود نقل می‌کند که نائینی هر نسخه‌ای را با پرداخت یک سکه طلا و بنابر شنیده‌ای دیگر با پرداخت هشت سکه‌ی عثمانی خریداری می‌کرد. حرز الدین نقل دیگری نیز در این زمینه دارد. بنابر روایت حرز الدین وقتی میرزای نائینی با پرسش یکی از مقلدانش درباره کتاب تنبیه الأمة روبرو شد از نگاشتن چنین کتابی اظهار تأسف کرد و استغفار نمود^‏[۱]‎ .  بنابر نقل مؤلف کتاب زمزم عرفان، مرحوم آیت‌ﷲ بهجت به نقل از امام خمینی- که امام نیز از کسی دیگر شنیده بود- نقل می‌کند: هنگامی که میرزای نائینی به دیدن میرزا جواد آقا ملکی تبریزی رفته بود، در این دیدار، آقای ملکی، کتاب تنبیه الأمة میرزای نائینی را که روی تاقچه بوده را برمی‌دارد و بر زمین می‌زند که این کتاب چیست که نوشته‌اید؟! میرزای نائینی نیز به گریه می‌افتد. بنابر اعتقاد آقای بهجت در کتاب مذکور مطالب سستی وجود دارد که سزاوار نیست به میرزای نائینی نسبت داده شود^‏[۲]‎ . عبدالهادی حائری نیز به نقل از یکی از فرزندان آیت‌ﷲ نائینی نقل می‌کند که ایشان از نگاشتن تنبیه الأمة پشیمان شده بود و نسخ آن کتاب را جمع نمود.

مهدی غروی نائینی فرزند آیت‌ﷲ نائینی در مصاحبه‌ی خود با مجله حوزه روایت فوق را انکار کرده و معتقد است چنانچه آیت‌ﷲ برای خرید هر نسخه از  این کتاب مبلغی را پرداخت می‌کرد بایستی دست کم، او که مسئول ثبت امور مالی ایشان بود با خبر می‌شد. علاوه بر آنکه بنابر دیدگاه پسر مرحوم نائینی، ایشان بودجه‌ای نداشت تا برای خرید یک نسخه سکه طلا بدهد تا آنجا که گاه نائینی برای تأمین شهریه‌ای که می‌پرداخت، ماهی ۶۰۰ یا ۸۰۰ دینار مدیون می‌شد. آیت‌ﷲ طالقانی نیز معتقد است برچیدن کتاب مذکور از بازار، پول و وسایل زیادی لازم داشت که نائینی چنین امکاناتی را در اختیار نداشت. علاوه بر آنکه چگونه نائینی یکباره از دیدگاه خویش بر می‌گردد، حال آنکه او تنبیه الأمة‌ی خویش را بنابر خوابی که دیده بوده -چنانچه به این نکته در دو جای کتاب اشاره نموده- مورد توجه و تایید امام زمان^(عج) می‌دانست.

به نظر می‌رسد روایت‌هایی که از پشیمانی نائینی سخن گفته با سنت فکری او در علم اصول سازگار نیست. نائینی با نگاشتن تنبیه الأمة و تایید بزرگانی همچون آخوند خراسانی بر این کتاب به یقین خود عمل نموده و چنانچه در آن برهه از زمان به نگاشتن کتاب نمی‌پرداخت خود را گناهکار می‌پنداشت و به تعبیر اصولیان او در نگاشتن این کتاب خود را معذور می‌دانست. چگونه است نائینی پس از آنکه در کاری به یقین خویش عمل می‌کند خود را گناهکار می‌بیند؟ مگر نه آنکه او همچون دیگر عالمان اصول معتقد است یقین هر مکلفی برای او معذر و منجز است؟ علاوه بر آنکه چنانچه نائینی با نگاشته‌ی تنبیه الامة و تنزیه المله سر سازش نداشت، لزومی نبود تا نسخه‌های آن کتاب را جمع کند، بلکه بر او واجب بود ردیه‌ای متقن و مستدل بر کتاب خویش بنگارد تا چنانچه فردی با تنزیه الملة دچار شبهه شده بود با رجوع به این کتاب جدید از تبدل رأی نائینی آگاه گشته و پاسخ شبهه خود را دریابد، نه آنکه در فضایی ساکت تنها به جمع‌آوری نسخه‌ی کتاب خویش بپردازد.

از این رو شایسته نیست دوستداران آشنایی با مبانی سیاسی اسلام، به دلیل چند نقل تاریخی که صحت آن محل شبهه است از کتابی که به گفته‌ی شهید مطهری تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام توأم با استدلال‌ها و استشهادهایی از قرآن و نهج‌البلاغه بوده^‏[۳]‎ ، خود را محروم نمایند.