در ابتدای کوچه‌ای که خانه آیت‌ﷲ‌العظمی سیستانی در آن قرار دارد، صف طویلی از طلاب ایرانی و غیرایرانی تشکیل شده بود. تنها ۶ روز به اربعین مانده و شهر نجف از حضور زائران لبریز شده بود. دقایقی در انتهای صف ایستادم و از چند طلبه پرسیدم که آیا می‌شود آقا را دید؟ جواب‌ها ضد و نقیض بود. یکی از طلاب ایرانی در جواب سؤالم، با قاطعیت تمام گفت: «چرا نمی‌شود آقا را دید؟!» بعد با دستش به گنبد طلایی امیرالمؤمنین علیه‌السلام که در چند متری دفتر آیت‌ﷲ بود اشاره کرد و گفت: «آقا آنجاست! می‌توانی بروی و آنجا آقا را ببینی!».

این واقعیت این روزهای نجف و کربلا است که چند میلیون زائر را جذب خود کرده است. زیارت اربعین اکنون به نماد قدرت معنوی و اجتماعی شیعه بدل شده و با همه آیین‌های مذهبی هم‌آوردی می‌کند. نخستین قدرت‌نمایی شیعیان عراق پس از سقوط صدام نیز در قالب زیارت اربعین بود. چند روز پس از سقوط بغداد و فروپاشی رژیم صدام، شیعیان تقارن پایان دو دهه استبداد و جنایت، با اربعین حسینی را غنیمت شمردند و به رسم دیرین خود با پای پیاده به سوی کربلا حرکت کردند. در دوره حکومت حزب بعث، بسیاری از مناسک شیعی از جمله پیاده‌روی و زیارت اربعین ممنوع اعلام شده بود.

زیارت اربعین از دیرباز یکی از نمادهای معنوی و اجتماعی شیعه بوده است. در روایتی که شیخ طوسی (پایه‌گذار حوزه علمیه نجف در قرن پنجم هجری)، در کتاب تهذیب (که یکی از کتب روایی چهارگانه اصلی شیعه است) نقل کرده است، امام حسن عسکری علیه‌السلام زیارت اربعین را به عنوان یکی از علائم شیعیان برشمرده‌اند. هر چند اختلافاتی در تفسیر کلمه «اربعین» در این روایت وجود دارد، اما برداشت عمومی شیعه این بوده که مراد این روایت، زیارت امام حسین علیه‌السلام در اربعین حسینی است.

اربعین حسینی در فرهنگ شیعی نماد تلاش شیعه برای بقای نهضت حسینی محسوب می‌شود؛ علاوه بر اینکه در چنین روزی، طبق برخی گزارش‌های تاریخی، نخستین زائران شاخص قبور شهدای کربلا (کاروان اسرا و جابر بن عبدﷲ انصاری؛ صحابی نامدار پیامبر اسلام) به آنجا رسیده‌اند. همین بسترهای مذهبی و تاریخی سبب شده که حتی خطر جدی حملات داعش و سایر گروه‌های تروریستی سلفی و بعثی نیز نه تنها مانع هجوم زائران به عراق نشود، بلکه هر ساله بر انگیزه آنان افزوده می‌شود.

با اندکی مشاهده و حساب سرانگشتی می‌توان تخمین زد که امسال بالغ بر ۲۵ میلیون زائر اربعین در دهه دوم ماه صفر وارد کربلا شده‌اند. تنها از مسیر حدودا ۹۰ کیلومتری نجف – کربلا، به طور متوسط روزانه بیش از ۲ میلیون زائر با پای پیاده وارد کربلا می‌شدند. اتصال جمعیت در این جاده دو بانده، به گونه‌ای بود که می‌شد یک نماز جماعت به طول ۸۰ کیلومتر و عرض ۸ متر برگزار شود. این علاوه بر انبوه زائرانی است که با وسائل نقلیه این مسیر را طی می‌کردند.

برای رفاه حال زائران، همه مسیر از چادرها و ساختمان‌هایی پوشش یافته بود که در آنها موکب‌ها و هیأت‌های مذهبی و مؤسسات حوزوی، مشغول پذیرایی بی‌منت و بی‌دریغ از زائران پیاده و سواره بودند. حدود ۱۴۵۰ عمود (ستون) از طریق شماره‌گذاری تیرهای برق با فاصله ۵۰ متری، برای راهنمایی زائران در این مسیر تعبیه شده که عمود یا ستون اول، از خروجی شهر نجف آغاز و عمود آخر نیز به حرمین کربلا متصل شده است.

در طول این مسیر، تصاویر آیت‌ﷲ خامنه‌ای به طور گسترده در میانه جاده بر روی عمودها نصب شده و تصاویری از آیت‌ﷲ‌ سیستانی، آیت‌ﷲ‌ وحید خراسانی، آیت‌ﷲ شهید صدر، مرحوم سید محمد صدر و پسرش سید مقتدا صدر، آیت‌ﷲ سید صادق شیرازی، سید عمار حکیم و شیخ حسن ﷲ‌یاری نیز دیده می‌شود که گویای تکثر فکری قابل توجه در شرکت‌کنندگان این آیین کم‌نظیر است. حتی در یکی از خیمه‌های بین راه، فردی که مدعی است «سید یمانی» وعده‌داده شده در روایات به عنوان پیشگام ظهور مصلح کل است، مشغول تبلیغ خود بود و پیروانش پلاکاردی مبنی بر خوش‌آمدگویی سید یمانی در ورودی موکب نصب کرده و برای وی بیعت می‌گرفتند! با این حال تصویر هیچ یک از مقامات رده اول عراقی در مسیر نصب نشده بود.

صدها هزار زن و مرد و کودک و جوان و پیر، خود را از راه‌ها و جاده‌های مختلف به کربلا می‌رسانند و البته به دلیل سختی‌های این زیارت، تعداد زنان ایرانی کمتر از تعداد مردان آنهاست. غالب زوار به دو شهر نجف و کربلا اکتفا می‌کنند و به دلایل امنیتی، از سفر به دو شهر کاظمین و سامرا خودداری می‌کنند، اما هستند زائرانی که به این دو شهر نیز سفر کرده و موفق به زیارت مراقد مطهر چهار امام در این دو شهر شده‌اند و از امنیت نسبی این دو شهر سخن می‌گویند.

شهر نجف هر چند از نظر نوساز بودن ابنیه، به زیبایی ظاهری کربلا نیست و سراسر خاک‌آلود و پر از گرد و غبار و ساختمان‌های فرسوده است، اما همچنان اقتدار معنوی و حوزوی خود را حفظ کرده و وجود مراکز متعدد فرهنگی و حوزوی در این شهر، مؤید این امر است. اگر در بازار حُوَیش که مقابل باب‌القبله حرم علوی قرار دارد و مرکز کتاب‌فروشی‌های نجف است قدم بزنید، هم ترجمه عربی کتاب‌های شریعتی را می‌توانید پیدا کنید و هم نقد نویسندگان عراقی بر نظریات دکتر سروش، در ویترین کتاب‌فروشی‌ها خودنمایی می‌کند. البته این نکته برای کسانی که با سابقه پویای فرهنگی نجف در یک و نیم قرن گذشته آشنایی دارند، نکته عجیبی نیست. همین مدارا و تکثرپذیری نجفی‌ها سبب شده که در بازار حویش، حتی کتابی در ردّ قمه‌زنی به معرض فروش گذاشته شود، سید کمال حیدری در کنار شیخ حسن ﷲ‌یاری آزادانه آرای خود را ترویج و تبلیغ کند و دفتر مرجعیت در این شهر دایر کند و در کنار اینها نیز، پوسترهای سخنرانی علیرضا پناهیان در نجف به صورت گسترده‌ای بر در و دیوار شهر نصب شود.

هر دو شهر کربلا و نجف، از نظر امنیتی به دقت کنترل می‌شود و پست‌های متعدد ایست و بازرسی، از ورودی شهر تا ورودی حرم‌ها، زائران را بازرسی بدنی می‌کنند. سرتاسر خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف حرم‌ها مملو از جمعیت است و تعداد زائران ایرانی نیز به طرز چشمگیری بالاست و تخمینی که از مشاهدات چند روزه می‌توان به دست آورد، حاکی از حضور چند میلیونی ایرانیان در عتبات است. با وجود تعداد بالای هتل‌ها و مسافرخانه‌ها در نجف و کربلا، از چند روز مانده به اربعین، ظرفیت همه اماکن پذیرایی از زائرین تکمیل شده بود.

نکته مهم دیگر اینکه این مراسم بی‌نظیر، بدون دخالت و حضور دولت عراق و به صورت کاملا مردمی برگزار می‌شود و تنها جلوه حضور دولت، کنترل امنیتی و نظامی و بهداشتی این مراسم است. این در حالی است که کشور عراق، در آستانه اربعین به مدت دو هفته تعطیل می‌شود و همه توان و امکانات دولتی و مردمی در خدمت برگزاری زیارت اربعین قرار می‌گیرد. برخورد خدام حرم‌ها و مأمورین انتظامی و امنیتی با زائران بسیار خوب و مؤدبانه بود و حتی کثرت بی‌نظیر جمعیت زوار، و ناآشنایی ز‌ائران ایرانی با فرهنگ و آداب و رسوم عراقی‌ها، سبب بی‌احترامی خدام و مأمورین، به زوار نمی‌شود.

با وجود آنکه ارزش دینار عراقی، سه برابر ریال ایرانی است، ولی قیمت کالاها و خدمات عمومی در عتبات گران نیست و زائران در مضیقه قرار نمی‌گیرند. البته خدمات و خیراتی که موکب‌ها و هیئات مذهبی کربلا و نجف به زائران ارائه می‌دهند، به اندازه‌ای زیاد است که زوار اربعین هیچ نیازی به خرید غذا و آشامیدنی پیدا نمی‌کنند. میهمان‌نوازی عراقی‌ها از این نظر نیز مثال‌زدنی است. صدها خیمه و حسینیه در کوچه پس‌کوچه‌های کربلا و نجف شب‌ها پذیرای زائرین خسته است. مردم عراق حتی داروهای مورد نیاز را نیز به طور رایگان بین زائران اربعین توزیع می‌کنند و کفش‌های خاکی زوار را واکس می‌زنند.

این حجم از خدمات رایگان و مهمان‌نوازی بی‌نظیر، در کشوری که هنوز هم درگیر جنگ داخلی است و در نیم قرن گذشته روی آرامش به خود ندیده است، جز با ارادت بی‌نظیر این مردم به اهل بیت پیامبر اسلام صلی‌ﷲ‌علیه‌وآله توجیه‌پذیر نیست. در و دیوار شهرهای عراق، به ویژه شهرهای کربلا و نجف، مزین به تصاویر شهدای دفاع مردمی علیه توحش داعش است، ولی این توحش بی‌نظیر، عظمت زیارت اربعین را مضاعف کرده است. هر دقیقه صدها زائر، هروله‌کنان با فریاد «لبیک یا علی»، «لبیک یا حسین» و «لبیک یا عباس» وارد حرم‌ها می‌شوند و ازدحام بالای جمعیت، منجر به بیهوش شدن بسیاری از زوار در اطراف ضریح‌های مقدس می‌شود. حتی رواج شایعه بمب‌گذاری در نجف و کاظمین هم، اندک هراس و تردیدی ایجاد نمی‌کند. هنگام خروج ما از کربلا، صدای انفجارهای پیاپی مهیبی شنیده شد و آژیر آمبولانس‌ها و حرکت ماشین‌های مسلح ارتش عراق، خبر از عملیات‌های مهیب تروریستی در کربلا می‌داد، ولی باز هم ذره‌ای واهمه و تردید در میان زائرانی که به کربلا وارد و یا از آن خارج می‌شدند ایجاد نکرد.

در میان اماکن زیارتی عتبات، قبور علمای بزرگ شیعه نیز زائران زیادی دارد و به ویژه، قبر مرحوم آیت‌ﷲ‌العظمی خویی، روبه‌روی ایوان طلای حرم علوی، مورد استقبال خاص زوار قرار گرفته است.

زیارت اربعین حسینی در چند سال اخیر، دغدغه بسیاری از شیعیان شده و این اقلیت جهان اسلام، قدرت‌نمایی آرام و کاملا مردمی خود را هر سال باشکوه‌تر و پرجمعیت‌تر برگزار می‌کند تا طبق همان روایت منقول از امام یازدهم شیعیان، علامتی بر تشیع آنان باشد.