نخستین کرسی مطالعات شیعی در منطقه آلمانی‌زبان، در دانشگاه فرانکفورت تاسیس شد. این خبری بود که در روزهای گذشته منتشر شد و توجه اندیشمندان و رسانه‌ها را به کرسی‌های شیعه‌شناسی و اسلام‌شناسی در مراکز مختلف علمی جهان برانگیخت.

اما این کرسی که با هزینه تقریبی سالانه ۸۰ هزار یورو و در قراردادی ۳ ساله بین دانشگاه فرانکفورت و رایزنی فرهنگی ایران در آلمان راه‌اندازی شده، «کرسی حافظ» است؛ نه شیعه‌شناسی.

در همین زمینه سایت دانشگاه مانستر آلمان نیز خبری منتشر کرد با عنوان امضای قراردادی میان مهدی اسلامی‌پور، به نمایندگی از بنیاد مطالعات اسلامی در برلین و پروفسور اورسلا نلس، رییس دانشگاه مانستر آلمان برای تاسیس کرسی مطالعات اسلامی و شیعی در این دانشگاه؛ این کرسی شیعه‌شناسی کار خود را از ابتدای سال نو میلادی و پس از تعطیلات کریسمس آغاز خواهد کرد.

دکتر عدالت‌نژاد: با کرسی شیعه‌شناسی موافقت نشد

دکتر سعید عدالت‌نژاد، عضو هیئت علمی بنیاد دائرة المعارف اسلامی، درباره کرسی تازه‌تاسیس دانشگاه فرانکفورت گفت: این کرسی، شیعه‌شناسی نیست، و رسما با عنوان حافظ است، و دانشگاه فرانکفورت به دلیل پیشگیری از بروز حساسیت‌ها در برابر اهل سنت، با عنوان کرسی شیعه‌شناسی موافقت نکرده است.

با این حال دکتر عدالت‌نژاد که علاوه بر تحصیلات حوزوی، دارای دکترای تخصصی مطالعات اسلامی از دانشگاه برلین است، گفت: نام اصلی دانشگاه فرانکفورت، دانشگاه گوته است و با توجه به علاقه فراوان گوته به حافظ و تاثیرپذیری این شاعر، ادیب، نویسنده، فیلسوف و سیاستمدار از شاعر نامدار ایرانی، سرانجام عنوان «کرسی حافظ» از سوی این دانشگاه تصویب شد.

سعید عدالت‌نژاد که سرفصل‌های درسی این کرسی با نظارت و حضور وی تنظیم شده، همچنین افزود: زمینه اصلی این کرسی، ایران‌شناسی و تدریس دروسی از فرهنگ ایرانی است و در همین زمینه، به شیعه‌شناسی هم به عنوان یکی از مولفه‌های قوی فرهنگ ایرانی، در این کرسی تدریس خواهد شد.

وی همچنین از دیگر دروس «کرسی حافظ» دانشگاه گوته نام برد و «مطالعات فرهنگ مردم ایران»، «شعر و ادب فارسی»، «هنر و معماری ایران» و «موسیقی ایران» را از این جمله معرفی کرد.

برخی از رسانه‌های فارسی‌زبان، در همین زمینه اخباری مبنی بر قطعی شدن استادی پروفسور رضا پورجوادی برای کرسی حافظ دانشگاه گوته فرانکفورت را منتشر کرده‌اند که دکتر سعید عدالت‌نژاد، این خبر را رد کرد.

عدالت‌نژاد همچنین در توضیح روند تاسیس این کرسی در دانشگاه گوته فرانکفورت گفت: در مکاتبه‌ای که از سوی جمهوری اسلامی ایران با دانشگاه گوته فرانکفورت صورت گرفت، تقاضای تاسیس مطالعات شیعه‌شناسی و حمایت ایران از این کرسی به آن دانشگاه پیشنهاد شد و سرانجام این تلاش‌ها با تصویب کرسی حافظ به ثمر رسید.

دانشگاه گوته فرانکفورت، با صد سال سابقه و بیش از ۴۳ هزار دانشجو در سال تحصیلی گذشته، یکی از بزرگترین دانشگاه‌های کشور آلمان است که چهره‌های مشهوری مانند ویلهلم گناتسینو، رمان‌نویس و روزنامه‌نگار مشهور آلمانی، تئودور آدورنو، جامعه‌شناس، فیلسوف و موسیقی‌شناس نئومارکسیست آلمانی و از ارکان مکتب فرانکفورت، و همچنین هورست اشتورمر فیزیکدان آلمانی برنده جایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۹۸، از دانش‌آموختگان این دانشگاه هستند.

عدم حمایت مالی ایران، عامل افول شیعه‌شناسی در غرب

گرچه جهان شیعه در طول تاریخ همواره مناسبات علمی گاه فراوان و گاه محدودی با مراکز علمی سراسر جهان داشته، اما تاسیس کرسی‌ها و مراکز شیعه‌شناسی در دانشگاه‌های مطرح جهان، یکی از فرصت‌هایی است که در سال‌های اخیر، بیش از پیش مورد توجه نهادهای علمی کشور، حوزه‌های علمیه و اندیشمندان مطالعات اسلامی و شیعی قرار گرفته است.

با این حال اما دکتر سعید عدالت‌نژاد معتقد است پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به دلیل عدم حمایت دولت از کرسی‌های شیعه‌شناسی در مراکز علمی مختلف جهان از جمله امریکا، آلمان، اتریش و انگلستان، تقریبا همه این کرسی‌ها رو به زوال رفتند و با حمایت‌های مالی قوی می‌توان دوباره این فرصت‌ها را زنده کرد.

مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه دورهام انگلستان

در همین راستا، آیت‌ﷲ‌العظمی صافی گلپایگانی، شهریور ۱۳۸۷ در دیدار حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین مختاری، مسئول مرکز شیعه‌شناسی دانشگاه دورهام انگلستان، با انتقاد از وضعیت نامناسب فعالیت‌های شیعی در مراکز علمی غرب گفت: علیرغم فعالیت وسیع مخالفان مکتب اهل بیت علیهم‌السلام در غرب، شیعه در حفظ مواضع خود فعالیت مناسبی نداشته است.

وی همچنین با اعلام اینکه شیعه با ترور و خشونت مخالف است، گفت: با تبلیغات وسیعی که در دنیا علیه اسلام انجام می‌گیرد، مردم را نسبت به آیین رحمت محمدی بدبین کرده‌اند و باید حسن ظن مردم جهان را به اسلام جلب نماییم.

حجت‌الاسلام والمسلمین مختاری که خود دانش‌آموخته دکترای هرمنوتیک از دانشگاه دورهام انگلستان است، تابستان ۱۳۸۷ درباره تاسیس مرکز مطالعات شیعی در این دانشگاه می‌گوید: با تلاش و رایزنی‌های رییس مرکز اسلامی نیوکاسل و جمعی از محققان شیعی با مسئولان دانشگاه دورهام، نخستین مرکز دانشگاهی شیعه‌شناسی انگلستان در این دانشگاه راه‌اندازی شد.

وی همچنین به برگزاری کنفرانس بین‌المللی «نوآوری‌های فقه شیعه در دوران معاصر» در دانشگاه دورهام انگلستان اشاره کرد و گفت: برگزاری این کنفرانس که با حضور فضلای حوزه علمیه قم و اساتید برجسته دانشگاه‌های انگلستان و همچنین دانش‌پژوهان ادیان مختلف برگزار شد، نقش مهمی در موافقت دانشگاه دورهام با راه‌اندازی مرکز مطالعات شیعی داشت.

کرسی شیعه‌شناسی در امریکا؛ از خسروشاهی تا نصر

حجت‌الاسلام سید هادی خسروشاهی، سفیر اسبق ایران در واتیکان، مولف، مترجم و یکی از برترین تلاشگران تقریب مذاهب اسلامی در ۵۰ سال اخیر که در سال ۱۳۶۱، مرکز فرهنگی اسلامی اروپا را در ایتالیا بنیان نهاد، به لزوم ایجاد کرسی‌های شیعه‌شناسی در دانشگاه‌های امریکا اشاره کرده و گفته است: ما شخصیت‌های علمی بسیاری در دانشگاه‌های جهان داریم و باید از ظرفیت آنها استفاده کنیم و بتوانیم کرسی‌های شیعه‌شناسی را در دانشگاه‌های امریکا رسمی کنیم و از این طریق، عرفان و معارف ناب شیعی را به جهان معرفی نماییم.

وی همچنین در اسفند ۱۳۹۰، با انتقاد از کم‌کاری حوزه‌های علمیه در این باره گفت: از لحاظ پژوهش‌های حوزوی عقب هستیم. چرا که کتاب‌هایی که چاپ می‌شود، مبتنی بر نیازها به خصوص در عرصه بین‌الملل نیست.

پیش از آن اما تلاش‌هایی از سوی سید حسین نصر، فیلسوف سنت‌گرای ایرانی و استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج واشنگتن امریکا برای راه‌اندازی کرسی مطالعات شیعی در این دانشگاه صورت گرفته بود، که به نتایج روشنی نرسید.

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محسن الویری، در سال ۱۳۸۹، در خاطرات سفر علمی خود به امریکا که در سال ۱۳۸۷ انجام شده بود، به تلاش‌ها و علاقه دکتر حسین نصر برای تاسیس کرسی شیعه‌شناسی در دانشگاه جرج واشنگتن اشاره کرد و از قول او نوشت: «من به دلیل مقبولیتی که نزد رییس دانشگاه جرج واشنگتن دارم، امکان راه‌اندازی یک کرسی شیعه‌شناسی را دارم و برنامه و سرفصل این رشته هم آماده است و تنها نیازمند کمک مالی ایرانی برای پیشتیبانی این کرسی هستم و اگر ظرف دو سال آینده که من هنوز بازنشسته نشده‌ام، این کار صورت نگیرد، این فرصت از دست خواهد رفت.»

محسن الویری در ادامه به تلاش خود برای پیگیری این مسئله می‌پردازد و «مشکلات ساختاری موجود» را علت عدم موفقیت در جلب نظر مراکز مسئول در این زمینه معرفی می‌کند و معتقد است: «در حال حاضر این امکان وجود ندارد و یا لااقل پیگیری امثال من راه به جایی نمی‌برد.» اما هنوز تمام راه‌ها بسته نیست و شاید مذاکرات هسته‌ای بتواند «مشکلات ساختاری موجود» در مناسبات علمی را نیز از میان بردارد.